Τρόποι επικοινωνίας του υποκειμένου τότε και σήμερα

Σάββατο 11 Δεκεμβρίου 2010

Ψύχωση- Νεύρωση- Διαστροφή


Jacques Lipchitz  Seated Man (1925)
Ψύχωση- Νεύρωση- Διαστροφή

Κυβέλου Ευαγγελία

Mcs Κλιν. Ψυχολογίας και Ψυχοπαθολογίας
Εκ.μέλος Ελληνικής Εταιρείας Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας

(Το παρών κείμενο αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης εργασίας που παρουσιάστηκε από την συγγραφέα στην Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας τον Οκτώβριο του 2007)

Ψυχοπαθολογία
Η ψυχιατρική και η ψυχολογία δέχονται, επηρεασμένες πλέον από την ψυχανάλυση, ότι η παθολογία και η φυσιολογία ενός ατόμου, δομούνται κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού.
Για την ψυχανάλυση, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι ο θεμέλιος λίθος όπου το παιδί βάζοντας τον, θα γλιτώσει από την ψύχωση.
Σύμφωνα με τον Lacan, τρεις είναι οι μεγάλες κατηγορίες ψυχικών δομών. Η ψυχωσική δομή, η διαστροφική και η νευρωσική.
Αυτές οι «κλινικές δομές» δηλαδή διαγνωστικές κατηγορίες, δεν διαφοροποιούνται βάση των συμπτωμάτων όπως στην κλασική ψυχιατρική αλλά βάση των διαφορετικών θέσεων που καταλαμβάνει το υποκείμενο απέναντι στην «επιθυμία» ή την «απόλαυση1» (jouissance).

Ψυχωσική δομή
Για την λακανική θεωρία, όπως αναπτύξαμε πιο πάνω, αυτό που συμβαίνει κατά το οιδιπόδειο είναι μια μεταφορά του σημαίνοντος της επιθυμίας της μητέρας με το σημαίνον Όνομα του Πατέρα. Εάν αυτή η μεταφορά δεν συντελεστεί το παιδί μη έχοντας πρόσβαση στο σημαίνον Όνομα του Πατέρα, οργανώνει μια ψυχωσική δομή.
Την αδυναμία ολοκλήρωσης αυτής της μεταφοράς του Ονόματος του Πατέρα, ο Lacan, την ονόμασε Αποκλεισμό του Ονόματος του Πατέρα (Forclusion du Nom-du-Père).
Ο Αποκλεισμός του Ονόματος του Πατέρα είναι ο κατεξοχήν μηχανισμός άμυνας της ψύχωσης.
Ο Lacan λέει, ότι η πρωταρχική ερώτηση που θέτει το άτομο για την ύπαρξη του, δηλ. αυτή του «ποιος είμαι;» και την οποία απευθύνει βασικά στο ασυνείδητο του, είναι στην πραγματικότητα η ερώτηση: «ποιος είναι εκεί;»2. Για το ψυχωσικό υποκείμενο, που δεν έχει περάσει μέσα από το οιδιπόδειο, και δεν έχει πρόσβαση στο συμβολικό, αυτή η ερώτηση μένει αναπάντητη καθώς είναι αδύνατον να απαντηθεί, έχοντας ένα βασικό έλλειμμα στην συμβολική και φαντασιακή λειτουργία.
Το κενό που αφήνει το Όνομα του Πατέρα δημιουργεί μια «τρύπα»3στο συμβολικό και το φαντασιακό.
Την τρύπα αυτή, το ψυχωσικό υποκείμενο θα προσπαθήσει να την γεμίσει δομώντας μια «νέα πραγματικότητα». Αυτή η «νέα πραγματικότητα» , που δημιουργεί την «βεβαιότητα» του ψυχωσικού, είναι μια πραγματικότητα συμπαγής.
Ο Αποκλεισμός από το Όνομα του πατέρα έχει δύο αποτελέσματα. Το πρώτο αφορά την διαταραχή στο συμβολικό το οποίο συνδέεται με την γλώσσα και το δεύτερο αφορά το φαντασιακό και σχετίζεται με την σεξουαλικότητα και την απόλαυση4.
Αυτό που έρχεται να προτείνει η λακανική θεωρία, είναι ότι αυτή την τρύπα στο συμβολικό και φαντασιακό, προσπαθεί ο ψυχωσικός να την γεμίσει με το παραλήρημα και τις ψευδαισθήσεις.  
Για να έχουμε έκκληση της ψύχωσης, στο ψυχωσικό υποκείμενο, υπάρχει μια προϋπόθεση: Να βρεθεί το υποκείμενο σε μια τριαδική σχέση που θα υπενθυμίσει το κενό που έχει αφήσει το Όνομα του Πατέρα, στον δυαδικό φαντασιακό χώρο του «εγώ-αντικείμενο». Η παρεμβολή ενός τρίτου, με την μορφή μιας συνθήκης ή ενός ατόμου θα κινητοποιήσει μια τεράστια συναισθηματική ένταση μπροστά στο απόλυτο κενό της μη ύπαρξης της πατρικής μεταφοράς.
Αυτή την συνθήκη που έχει να κάνει με την πραγματικότητα οLacan την αποκαλεί κάλεσμα σε Ένα- Πατέρα ( appel dUn-Père). Παραδείγματος χάρη αυτή μπορεί να είναι η στράτευση, ο γάμος ο δικός τους ή κάποιου προσφιλούς προσώπου, η γένεση ενός παιδιού κ.α. 5
Η αναφορά λοιπόν στον Πατέρα είναι για τον ψυχωσικό ένα κάλεσμα στο σημαίνον όνομα του Πατέρα, μόνο που όπως λέει ο Lacan, σε αυτό το κάλεσμα δεν είναι κανείς εκεί για να απαντήσει. Είναι μια στιγμή πολύ επώδυνη, γιατί δεν υπάρχει κανένα σημαίνον για να παραπέμψει με την σειρά του σε κάποιο άλλο σημαίνον. Εκεί για να μπορέσει να «γεμίσει» το κενό, θα δημιουργήσει την «νέο-πραγματικότητα» του για να μπορέσει να αντέξει.
Το παραλήρημα όμως και οι ψευδαισθήσεις οδηγούν σε ένα γλίστρημα προς μια «απόλυτη απόλαυση» που προκαλεί ένα αφόρητο άγχος. Το άγχος αφορά αυτό το ατέρμονο γλίστρημα όπου δεν υπάρχει κανένας Συμβολικός Πατέρας για να το σταματήσει. Για να θέσει τον νόμο της απαγόρευσης της αιμομιξίας και κατ’ επέκταση να κινητοποιήσει την επιθυμία. Διότι «η ίδια η απαγόρευση είναι αυτή που δημιουργεί την επιθυμία».6 Επιθυμούμε ακριβώς αυτό που θυσιάσαμε.

Διαστροφή
Για τον Lacan, η διαστροφή είναι μια κλινική δομή, σαν αυτή της ψύχωσης και της νεύρωσης.
Ο διαστροφικός ενώ έχει περάσει από το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, και γνωρίζει ότι η μητέρα του δεν έχει τον φαλλό, αρνείται να το δεχτεί, χρησιμοποιώντας τον μηχανισμό της απάρνησης7. Ο διαστροφικός απαρνείται τον ευνουχισμό την ίδια στιγμή που αντιλαμβάνεται ότι ο φαλλός λείπει από την μητέρα. Η μητέρα για τον διαστροφικό, έχει έλλειψη σε κάτι, θέλει κάτι, αλλά αυτό που θέλει είναι «αυτό». Στην θέση του «αυτό» βάζει ο διαστροφικός τον εαυτό του. Στο ερώτημα «ποιος είμαι» που θέτει για την ύπαρξη του, απαντά με το «είμαι αυτό». Κάνοντας τον εαυτό του το αντικείμενο της επιθυμίας του Άλλου. Με άλλα λόγια ενώ έχει αποδεχθεί τον ευνουχισμό μέσω της πατρικής λειτουργίας αρνείται ως ένα βαθμό αυτή τη συμβολική λειτουργία. Η απάρνηση αφορά τον πατέρα δηλαδή την επιθυμία, το όνομα και τον νόμο του. Είναι σαν η συμβολική σήμανσης να μην έχει ολοκληρωθεί πλήρως.    
Αυτό γίνεται περισσότερο εμφανές στο φετιχισμό που το φετίχ παίζει τον ρόλο ενός συμβολικού υποκατάστατου του φαλλού που λείπει από την μητέρα. Αυτή η προβληματική σχέση όμως με το φαλλό δεν περιορίζεται μόνο στον φετιχισμό, αλλά συναντάται σε όλες της διαστροφές. « Ολόκληρο το πρόβλημα των διαστροφών συνίσταται στη σύλληψη του τρόπου με τον οποίο το παιδί, στη σχέση του με την μητέρα… ταυτίζει τον εαυτό του με το φαντασιακό αντικείμενο της επιθυμίας της, δηλαδή με τον φαλλό»8
Στη διαστροφή το υποκείμενο θέτει τον εαυτό του στην διάθεση της απόλαυσης του άλλου. Σκηνοθετεί σκηνές όπου επιφυλάσσει για τον εαυτό του την θέση του αντικειμένου/ εργαλείου για την απόλαυση του άλλου. Ο ίδιος δε, παίρνει ευχαρίστηση από αυτή την εργαλειοποίηση του.
Το βασικό πρόβλημα του διαστροφικού έγκειται στον αποχωρισμό. Ενώ αντιμετωπίζει την έλλειψη, αυτή η έλλειψη εξακολουθεί να του δημιουργεί άγχος. Για να αποφύγει το άγχος αρνείται ότι υπάρχει έλλειψη.

Νευρωσική δομή
Κατά την λακανική θεωρία η θέση της «ψυχικής υγείας» που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε φυσιολογική είναι ένα απατηλό ιδεώδες ολότητας. Όπως είπαμε όμως πρωτύτερα, το υποκείμενο είναι πάντα ελλειμματικό, κάτι του λείπει.
Η φυσιολογική δομή, υπό την έννοια εκείνου που συναντά κανείς στη στατιστική πλειοψηφία του πληθυσμού, είναι η νεύρωση.9
Σκοπός της ψυχαναλυτικής θεραπείας δεν είναι επομένως η εξάλειψη της νεύρωσης, αλλά η μετατροπή της θέσης του υποκειμένου απέναντι της.10
Στόχος της αναλυτικής θεραπείας είναι να οδηγήσει τον αναλυόμενο στην άρθρωση της αλήθειας γύρω από την επιθυμία του. Κάθε ανάλυση, όσο ατελής κι αν είναι, μπορεί να θεωρηθεί επιτυχής, όταν επιτυγχάνει τον στόχο αυτό.11
Η νεύρωση, υποδηλώνει την εμπέδωση της πατρικής λειτουργίας, την αφομοίωση της δομής της γλώσσας, την αμφιβολία, και την αναστολή των ενορμήσεων μέσω του μηχανισμού της απώθησης.
Το απωθημένο και η επιστροφή του απωθημένου από το ασυνείδητο μέσω του συμπτώματος, λέει ο Lacan, παίζει τον ρόλο της γλώσσας που επιτρέπει να εκφραστεί η απώθηση. Διότι το υποκείμενο έχει άμεση πρόσβαση στον συμβολικό λόγο.
Σύμφωνα με τον Lacan η δομή της νεύρωσης σχετίζεται με ένα ερώτημα που αφορά το είναι του υποκειμένου. Θα μπορούσε να διατυπωθεί: «Ποιος είμαι;», «Γατί με έκαναν; Τι θέλουν από εμένα;» Αυτά τα ερωτήματα έχουν σχέση με την θέση που κατέχει το παιδί σε σχέση με την επιθυμία των γονιών.
Διακρίνουμε δυο μεγάλες κατηγορίες νευρώσεων: Την ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση και την υστερία.
Το ερώτημα του ιδεοψυχαναγκαστικού φαίνεται να είναι : «να ζει κανείς ή να μην ζει;» θέτοντας υπό αμφισβήτηση την ύπαρξη του, μια και αντιλαμβάνεται την ύπαρξη του, μόνο μέσα από το συνειδητό μέρος του εαυτού του. Για αυτό τον λόγο, θέλει να έχει τα πάντα υπό έλεγχο.
Ο ιδεοψυχαναγκαστικός, χαρακτηρίζεται από μια επιθυμία που δεν γίνεται να εκπληρωθεί. Μια αδύνατη επιθυμία. Γιατί όσο πιο κοντά φτάνει ο ιδεοψυχαναγκαστικός να συνειδητοποιήσει την επιθυμία του, τόσο ο άλλος στον οποίο απευθύνεται αποκτά προτεραιότητα σε σχέση με τον ίδιο, εξαλείφοντας τον ως υποκείμενο. Η παρουσία του άλλου, απειλεί τον ιδεοψυχαναγκαστικό με αυτό που ο Lacan αποκαλεί «αφάνιση» (aphanisis), την εξαφάνιση του δηλαδή ως υποκειμένου. Για να αποφύγει αυτή την παρουσία, μια κλασική ιδεοψυχαναγκαστική τακτική είναι να ερωτεύεται κάποιον που είναι απρόσιτος ή να κάνει σχέδια υπερβολικά, ώστε κανείς να μην μπορεί να τα φτάσει.
Για την υστερική, το κύριο ερώτημα είναι: « είμαι άντρας ή γυναίκα;», θέτοντας το θέμα της σεξουαλικότητας.
Γενικά φαίνεται ότι στην φαντασίωση της υστερικής, είναι ο άλλος αυτός που την επιθυμεί. Δεν καταλαμβάνει η ίδια την θέση της επιθυμίας, η ίδια είναι το αντικείμενο της επιθυμίας του άντρα. Αυτό όμως είναι η μισή αλήθεια, διότι η υστερική ταυτίζεται επίσης με τον σύντροφο της και επιθυμεί σαν να ήταν στην θέση του, σαν να ήταν αυτός. Εφόσον η επιθυμία της γίνεται ταυτόσημη με τη δική του επιθυμία, επιθυμεί όπως εκείνος και ότι εκείνος. Η δική του επιθυμία την οδηγεί στην δική της επιθυμία. Η «άλλη γυναίκα» που βρίσκουμε συχνά στις μελέτες για την υστερία, αναφέρεται στην γυναίκα που επιθυμεί ο άλλος. Η υστερική ταυτίζεται και με τις δύο θέσεις, αυτήν του άντρα της που επιθυμεί μια άλλη γυναίκα, και τότε επιθυμεί σαν άντρας, και αυτή της επιθυμούμενης άλλης γυναίκας και τότε επιθυμεί σαν γυναίκα. Για αυτό αναρωτιέται σε σχέση με τη σεξουαλικότητα της.
Η φοβία, για τον Lacan, δεν συνιστά κλινική δομή ανάλογη της υστερίας και της ιδεοψυχαναγκαστικής νεύρωσης, αλλά μια διέξοδο που είναι δυνατόν να οδηγήσει σε οποιαδήποτε από τις δύο τους και η οποία συνδέεται με συγκεκριμένους τρόπους με την διαστροφική δομή.
Ο φοβικός, λειτουργεί χρησιμοποιώντας ένα φανταστικό αντικείμενο με σκοπό να αναδιοργανώσει τον συμβολικό κόσμο. Αυτό τον βοηθάει να πραγματώσει το πέρασμα από τη φαντασιακή στην συμβολική τάξη.
Η φοβία μπορεί να θεωρηθεί σαν μια στρατηγική την οποία χρησιμοποιεί το υποκείμενο προκειμένου να υποστυλώσει το Όνομα του Πατέρα, που αν και δεν λείπει το βιώνει επισφαλές. Όπως βλέπουμε υπάρχουν μερικές συγγένειες μεταξύ φοβίας και διαστροφής, όμως ο φοβικός έχει αποδεχτεί την πατρική μεταφορά και προσπαθεί να την εδραιώσει ενώ ο διαστροφικός την απαρνείται.

Σημειώσεις:
1 Η έννοια της απόλαυσης στην λακανική θεωρία είναι εντελώς αντίθετη από την έννοια της ηδονής. «Προχωράει ¨πέρα από την αρχή της ηδονής¨. Το αποτέλεσμα της υπέρβασης της ηδονής δεν είναι περισσότερη ηδονή αλλά πόνος, αφού το υποκείμενο μπορεί να αντέξει μόνο μια συγκεκριμένη ποσότητα ηδονής. Πέρα από αυτό το όριο, η ηδονή γίνεται οδύνη. Αυτή ακριβώς η ¨οδυνηρή ηδονή ¨ονομάζεται από τον Lacan jouissance (απόλαυση)» DylanE., 1996. Εισαγωγικό λεξικό της λακανικής ψυχανάλυσης, ό.π, σσ.157-158.
2 Lacan, J., «D’une question préliminaire à tout traitement possible de la psychose», στο Écrits, ό.π.
3 Ό.π.
4 Ο J.-DNasio 1988. Enseignement de 7 concepts cruciaux de la psychanalyse,ό.π.,σ. 239.
5 Lacan, J., «D’une question préliminaire à tout traitement possible de la psychose», στο Écrits, ό.π.,σσ. 577-578.
6 Ό.π.
7 Ο μηχανισμός της απάρνησης διαφέρει από αυτόν της απώθησης στο ότι, ενώ με την απώθηση η σκέψη που συνδέεται με την ενόρμηση στέλνεται στο ασυνείδητο προκειμένου να αποφευχθεί το άγχος που δημιουργείται, στην απάρνηση αυτό που συμβαίνει είναι να αρνείται «την πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου». Freud, S.,1938.
8 Lacan, J., «D’une question préliminaire à tout traitement possible de la psychose», στο Écrits, ό.π.
9 DylanE., 1996. Εισαγωγικό λεξικό της λακανικής ψυχανάλυσης, Ό.π. σ.198.
10 Ό.π.
11 Ό.π., σ. 279.

Βιβλιογραφία
  • DylanE., 1996. Εισαγωγικό λεξικό της λακανικής ψυχανάλυσης, 
    DethyMΕισαγωγή στην Ψυχανάλυση του Λακάν, Αθήνα, Καστανιώτη, 2000.
  • DorJ. 1985. Εισαγωγή στην ανάγνωση του Λακάν 1.Το ασυνείδητο δομημένο σαν γλώσσα, Αθήνα, Πλέθρον, 1994.
  • DorJ. 1985. Εισαγωγή στην ανάγνωση του Λακάν 2. Η δομή του υποκειμένου, Αθήνα, Πλέθρον, 1996.
  • FreudS. 1895. Ντόρα. Η ανάλυση μιας υστερίας, Αθήνα, Επίκουρος, 1991.
  • Freud, S. 1895. « Esquisse d’une psychologie scientifique», στο Naissance de la psychanalyse, Paris, PUF, 1956.
  • Freud, S. 1911, «Remarques psychanalytiques sur l’autobiographie d’un cas de paranoïa. Le Président Schreber», στο Cinq Psychanalyses, Paris, PUF, 1981.
  • Freud, S. 1915. «Ενορμήσεις και πεπρωμένα των ενορμήσεων», στα Δοκίμια Μεταψυχολογίας, Αθήνα, Καστανιώτης, 2000.
  • Freud, S. 1924. «La perte de la réalité dans la névrose et dans la psychose», στο Névrose, psychose et perversion, Paris. PUF, 1973.
  • Evans, D. 1996. Εισαγωγικό λεξικό της λακανικής ψυχανάλυσης, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2005.
  • Kyvelou, E. Fonction de la filiation dans le délire psychotique. Un cas de filiation non symbolique, Mémoire de Maîtrise, Université de Nice – Sophia Antipolis, Nice, 2002.
  • Lacan, J. 1932. De la psychose paranoïaque dans ses rapports avec la personnalité, Paris, Seuil, 1980.
  • Lacan, J. 1946. «Propos sur la causalité psychique», στα Écrits Ι, Paris, Petite Bibliothèque Seuil, 1999.
  • Lacan, J. 1955-1956. Le Séminaire, Livre III Les Psychoses, Paris, Seuil, 1981.
  • Lacan, J. 1958. «D’une question préliminaire à tout traitement possible de la psychose», στα Écrits, Paris, Seuil, 1999.
  • Lacan, J. 1958. «La signification du phallus», στα Écrits II, Paris, Petite Bibliothèque Seuil, 1999.
  • Lagache, D. «Psychanalyse et structure de la personnalité» στο περ. La Psychanalyse, αρ. 6, Perspectives structurales. Colloque international de Royaumont, Paris, PUF, 1961.
  • Lefort, R., 1980. Η γέννηση του Άλλου, Αθήνα, Εστία, 1996.
  • Laplanche, J.- Pontalis, J.B. 1967. Vocabulaire de la psychanalyse, Quadrige/ Presse Universitaire de France, Paris, 2e édition, 1998.
  • Maleval, J-Cl. La forclusion du Nom-du-Pére, Paris, Seuil, 2000.
  • Nasio, J.-D. 1988. Enseignement de 7 concepts cruciaux de la psychanalyse, Paris, Petite Bibliothèque Payot, 1998.
  • Porge, E. Les Noms du Père chez Jacques Lacan, Paris, Point hors ligne érès, 1997.

    [Σχετικά άρθρα μπορείτε να επισκεφτείτε στο παρών blog:
    Etiologie des névroses:
    Etiologie d’ hysterie:
    La différence entre névrose et psychose:
    Le délire:

    Καθώς επίσης:
     Φαντασιακό- Συμβολικό- Πραγματικό: 
    http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/09/blog-post.html  
     Το στάδιο του καθρέφτη:
      http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/09/blog-post_19.html
    Η Πατρική Λειτουργία και η Επιθυμία της μητέρας: 
    Η έννοια της επιθυμίας στην Λακανική θεωρία:

Δεν υπάρχουν σχόλια: