Τρόποι επικοινωνίας του υποκειμένου τότε και σήμερα

Κυριακή 10 Οκτωβρίου 2010

Μητρική φροντίδα D.W. Winniccott






Μητρική φροντίδα D.W. Winniccott
Κυβέλου Ευαγγελία,
2005

Mcs Κλιν. Ψυχολογίας και Ψυχοπαθολογίας
Εκ. Μέλος Ελληνικής Εταιρείας Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας

Η ψυχική υγεία κάθε παιδιού καθορίζεται κατά την ενασχόληση και φροντίδα του βρέφους από την μητέρα του(Winniccott, 1971).
Η κατάσταση της πρωταρχικής μητρικής φροντίδας στο στάδιο της απόλυτης εξάρτησης περιλαμβάνει σημαντικές λειτουργίες, με τις οποίες η μητέρα διασφαλίζει την αίσθηση της απόλυτης συνέχειας της υπόστασης του βρέφους και τη σταδιακή εισαγωγή του στον κόσμο των αντικειμενοτρόπων σχέσεων.
Η πρωταρχική μητρική ενασχόληση περιγράφει μια μητέρα «αφιερωμένη» στη φροντίδα του βρέφους της, το οποίο στην αρχή φαίνεται σαν να αποτελεί μέρος του εαυτού της. Η μητέρα κατά την χρονική περίοδο της απόλυτης εξάρτησης, καλείται να εκδηλώσει μια υψηλού βαθμού προσαρμογή στις ανάγκες του βρέφους, τις οποίες «γνωρίζει» μέσω της δυνατότητας της να ταυτιστεί μαζί του, χρησιμοποιώντας τις δικές της εμπειρίες ως μωρό. Ταυτόχρονα εξασφαλίζει ένα πλαίσιο ώστε να αρχίσουν να ξεδιπλώνονται οι αναπτυξιακές τάσεις του βρέφους και αυτό να βιώνει αυθόρμητη κίνηση και να αναγνωρίζει ως δικές του τις αισθήσεις που ανήκουν σ’ αυτήν την πρώιμη φάση της ζωής (Winnicott, 1956).
Η λειτουργία του κρατήματος δηλώνει τη συνέχεια της μητρικής λειτουργίας από την περίοδο της εγκυμοσύνης, όταν το σώμα του παιδιού προφυλάσσεται από αυτό της μητέρας, έως την πρώιμη φάση μετά τη γέννηση. Περιλαμβάνει τις επιμέρους λειτουργίες:
Τον τρόπο που η μητέρα κυριολεκτικά κρατά το παιδί της και του εξασφαλίζει άνεση και ασφάλεια. Την ζεστασιά του μητρικού σώματος, την επαφή με το βλέμμα της. Την ενσυναίσθηση λόγω απουσίας της λεκτικής ικανότητας του βρέφους για επικοινωνία. Η βάση του κρατήματος δίνει στο παιδί την αίσθηση της συγκρότησης σε «πρόσωπο». Κινητικές, αισθητηριακές και λειτουργικές εμπειρίες συνδέονται στην ψυχοσωματική ύπαρξη του βρέφους. Το βρέφος αρχίζει να ξεχωρίζει το εξωτερικό («μη-εγώ») από το εσωτερικό («εγώ») και το δέρμα (1) του έχει τη θέση περιοριστικής μεμβράνης ανάμεσα στα δύο (Winnicott, 1960). Επιπλέον, το βρέφος αρχίζει να αναπτύσσει την ικανότητα δημιουργίας σχέσεων με το αντικείμενο εφόσον περνάει από τη συγχώνευση με τη μητέρα στο διαχωρισμό από αυτήν.
Τέλος, σημαντική κατάκτηση του βρέφους που επιτελείται μέσω της λειτουργίας του κρατήματος είναι η συγχώνευση των επιθετικών και ερωτικών ενορμήσεων.
Η υποστηρικτική μητρική λειτουργία που διευκολύνει αυτήν την αναπτυξιακή κατάκτηση του βρέφους είναι η λειτουργία του «χειρισμού» (handling). Ο όρος, συγγενής με αυτόν του «κρατήματος», αναφέρεται σε πλευρές της μητρικής φροντίδας, όπως το άλλαγμα, το τάισμα κ.α. ο ικανοποιητικός χειρισμός της μητέρας βοηθάει το παιδί να αποδεχθεί το σώμα του και να αισθανθεί ότι αυτός ο εαυτός εδράζεται σ’ αυτό το σώμα. Που έχει σαν αποτέλεσμα να νοιώσει το παιδί τη μοναδικότητα του, γεγονός που αποτελεί συστατικό στοιχείο της απαρτίωσης του εγώ.
Η μητρική φροντίδα, περνώντας το παιδί από το στάδιο της απόλυτης εξάρτησης σε αυτό της σχετικής εξάρτησης, αρχίζει σταδιακά να «μειώνει την προσαρμογή της» σε σχέση με τις ανάγκες του βρέφους. Η αποτυχία της μητέρας να ικανοποιήσει τις ανάγκες του βρέφους δεν αναιρεί την ανάγκη να εξακολουθήσει να ανταποκρίνεται επαρκώς. Οι αποτυχίες της αρχίζουν να γίνονται αποδεκτές και λειτουργούν ως ματαιώσεις τις οποίες ο βρεφικός ψυχισμός μπορεί να αντέξει, εφ’ όσον έχει αρχίσει να αποκτά τον νοητικό και συναισθηματικό εξοπλισμό για αυτό.
Το παιδί αντιμετωπίζει τη φυσιολογική και αναγκαία αποτυχία της μητέρας με του με τους εξής τρόπους:
1. Μαθαίνει με την επανάληψη της εμπειρίας ότι η ματαίωση που αισθάνεται θα τελειώσει. Η εμφάνιση των εξαρτημένων αντανακλαστικών βοηθάει επίσης στην αντιμετώπιση της ματαίωσης. Ο Winnicott φέρνει το παράδειγμα του βρέφους που περιμένει να το ταΐσουν. Έρχεται μια στιγμή που μπορεί να περιμένει μερικά λεπτά, επειδή οι θόρυβοι από την κουζίνα δηλώνουν ότι η τροφή ετοιμάζεται. Το βρέφος όχι μόνο δεν αναστατώνεται από τους θορύβους αλλά μπορεί και περιμένει ακούγοντάς τους.
2. Έχει αρχίσει να αποκτά την αίσθηση της χρονικής διάρκειας.
3. Έχει την δυνατότητα να καταφύγει σε αυτοερωτικές ικανοποιήσεις.
4. Φαντασιώνει, ονειρεύεται και μέσα από τη λειτουργία της μνήμης αποκτά αίσθηση για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.
Η λειτουργία της μείωσης της προσαρμογής του βρέφους επιβάλλει να γίνει με αργό τρόπο. Το παιδί μπορεί να αποκτά μεγαλώνοντας τη δυνατότητα να χειρίζεται την αίσθηση της απώλειας που προκαλεί η απουσία της μητέρας του, με την προϋπόθεση ότι αυτή έχει μια ανεκτή για το παιδί χρονική διάρκεια. Εντός κάποιου χρονικού πλαισίου, το παιδί διατηρεί ζωντανή στη μνήμη του την εσωτερική της αναπαράσταση. Πέρα από κάποιο όριο, η ανάμνηση αρχίζει να ξεθωριάζει και η απουσία της μητέρας καθιστάτε τραυματική για το παιδί. Το παιδί κατακλύζεται από άγχος, επειδή η απουσία της βιώνεται ως ολοκληρωτική και ανεπανόρθωτη απώλεια. Όταν όμως η ματαίωση προέρχεται από τη σταδιακή μείωση της μητρικής ανταπόκρισης, το παιδί μπορεί να εκδηλώσει επιθετικότητα και σε επόμενη φάση να προχωρήσει στη συγχώνευση αυτής με συναισθήματα αγάπης.
Το ίδιο τραυματική για την εξέλιξη του παιδιού μπορεί να είναι η μητέρα που δεν μπορεί να αποτύχει βαθμιαία στην προσαρμογή να αποκτήσει η ίδια την ανεξαρτησία της για να βοηθήσει το βρέφος να αποκτήσει τη δική του. Το τελικό καθήκον της μητέρας είναι να απογοητεύσει, να από-ψευδαισθητοποιήσει βαθμιαία το νήπιο, με την προϋπόθεση να έχει δώσει από την αρχή επαρκείς ευκαιρίες για ψευδαίσθηση. Η τέλεια μητρική προσαρμογή μοιάζει με μαγεία και το αντικείμενο- μητέρα που συμπεριφέρεται τέλεια δεν αποτελεί παρά μια παραίσθηση. Το αντικείμενο έτσι δεν μπορεί να γίνει πραγματικό για το παιδί, δεν μπορεί δηλαδή να μισηθεί όσο και να αγαπηθεί.
Η μητέρα που συμπεριφέρεται με αυτόν τον τρόπο αποτυγχάνει να προσφέρει στο παιδί της αιτίες θυμού. «ένα βρέφος που δεν έχει λόγο να θυμώνει, αλλά που ασφαλώς έχει μέσα του το συνηθισμένο ποσό από οτιδήποτε συνιστά την επιθετικότητα, αντιμετωπίζει μια ειδική δυσκολία: συγχέει την επίθεση με την αγάπη» (Winniccott, 1963) Το παιδί κινδυνεύει σ’ αυτή την περίπτωση να παραμείνει εγκλωβισμένο σε μια συμβιωτική σχέση με την μητέρα.

Στην περίπτωση αποτυχίας της μητρική φροντίδας στο ξεκίνημα της ζωής, οι ακραίες συνέπειες που μπορούν να προκληθούν και που τις παρατηρούμε στους ψυχωτικούς ασθενείς, είναι η απειλή αφανισμού, το άγχος κατακερματισμού, την πλήρη έλλειψη προσανατολισμού και αίσθηση της πραγματικότητας, την αδυναμία χρησιμοποιήσει το συμβολισμό και να αναπτύξει πολιτιστικά ενδιαφέροντα

Σημείωση: (1) Πάνω στην ιδέα του δέρματος ως περιέχοντος των ψυχικών λειτουργιών, έχει αναπτυχθεί η Ψυχοσωματική σχολή των Παρισίων. Βλ. Anzieu, D., Le Moi-Peau.

Βιβλιογραφία
Anzieu, D., Le Moi-Peau, Dunod-Bordas, 2η έκδοση, 1995.
Bourdin D., Η ψυχανάλυση από τον Φρόϋντ ως τις μέρες μας, Ελληνική μετάφραση Καραστάθη Α., Κριτική, Αθήνα, 2005.
Beteman A. and Holmes J., Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση Σύγχρονη θεωρία και πρακτική, Ελληνική μετάφραση Τεττέρη Ι. Αθήνα, Καστανιώτη 2001, σσ.92-93.
Dolto F., L’image inconsciente du corps, Seuil, Paris, 1984.
Winnicot D.W.,Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα, Καστανιώτη, Αθήνα, 2000.
Winnicot D.W., Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος, Καστανιώτη, 2001.
Winnicot D.W., Διαδικασίες ωρίμανσης και διευκολυντικό περιβάλλον, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003.
Winnicot D.W., (1952), Ψυχώσεις και παιδική φροντίδα, στο Από την παιδιατρική στην ψυχανάλυση, Ελληνική μετάφραση Χατζόπουλος Θ., Καστανιώτη, Αθήνα, 1991, σσ.366-377.
Winnicot D.W., (1951), Μεταβατικά αντικείμενα και μεταβατικά φαινόμενα, στο Από την παιδιατρική στην ψυχανάλυση, Ελληνική μετάφραση Χατζόπουλος Θ., Καστανιώτη, Αθήνα, 1991, σσ.378-397.

Σχετικές σελίδες σε αυτό το blog
Μεταβατικό αντικείμενο D.W. Winniccott
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/10/dw-winniccott_10.html
Ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη και ψυχική παραμόρφωση D.W. Winnicott
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/10/dw-winnicott.html
Ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη
Freud, Klein, Bion, Lacan, Winnicott
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/10/freud-klein-bion-lacan-winnicott.html

Δεν υπάρχουν σχόλια: