Τρόποι επικοινωνίας του υποκειμένου τότε και σήμερα

Πέμπτη 15 Οκτωβρίου 2009

Η ιστορία της ομαδικής θεραπείας


Κυβέλου Ευαγγελία
Mcs Κλιν. Ψυχολογίας και Ψυχοπαθολογίας
Εκ.μέλος Ελληνικής Εταιρείας Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας

Η Ιστορία της ομαδικής θεραπείας-Ένας αιώνας ομαδική θεραπεία

(Εισήγηση στην Ελληνική Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης & Οικογενειακής Θεραπείας. Ελληνικό Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Ομαδικής Ανάλυσης & Οικογενειακής θεραπείας, Αθήνα, 1O-9-2008).

Παρουσίαση, εκπροσώπων της ομαδικής ανάλυσης, βασισμένη στο βιβλίο του : 
Harold Behr Liesel Hearst: "GROUP ANALYTIC PSYCHOTHERAPY: A MEETING OF MINDS"
Whurr Publishers London and Philadelphia, London, 2008

Joseph HPratt
            Joseph HPratt: «Τάξεις φθισικών»
Οι πρώτες θεραπευτικές ομάδες έγιναν στην Βοστόνη και στην Μασαχουσέτη την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα.
Ο Pratt (1906) ήταν ένας γιατρός με ευαγγελικές αρχές και μια ενορατική κατανόηση για την αλληλεπίδραση μεταξύ πνεύματος, σώματος και ψυχής. Έκανε μια σειρά από ομάδες για φυματικούς. Την εποχή εκείνη- πριν την ανακάλυψη των αντιβιοτικών- η φυματίωση αντιμετωπιζόταν με απομόνωση, περιορισμό και συνεχιζόμενη ξεκούραση. Το ηθικό των ασθενών ήταν γενικά χαμηλό και η διάθεση τους απαθής και καταθλιπτική.
Ο Pratt παρατήρησε ότι οι ασθενείς είχαν διαφορετική διάθεση όταν συναντιόντουσαν στους διαδρόμους αναμονής των γιατρών τους. Φαινόταν να απολαμβάνουν την μεταξύ τους συζήτηση, ο τόνος της φωνής γινόταν πιο ζωηρός και η διάθεση τους ήταν καλύτερη. Αυτό τον έκανε να σκεφτεί ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει αυτό το τυχαίο γεγονός της μεταξύ τους συνεύρεσης, οργανωμένα για θεραπευτικούς σκοπούς.
Έκανε ομάδες των 15-20 ατόμων που διεύθυνε ο ίδιος. Έδινε στους ασθενείς του να διαβάζουν κείμενα και τους παρότρυνε να αναλάβουν οι ίδιοι την φροντίδα του εαυτού τους. Τους ζητούσε να καταγράφουν την πρόοδο τους και να συζητούν για αυτή στην ομάδα. Αναγνώρισε την θεραπευτική αξία της κοινωνικοποίησης των ασθενών του, τους εμφύσησε ελπίδα προσπαθώντας ταυτόχρονα να μειώσει την τάση τους για δευτερογενή οφέλη που μπορεί να προέκυπταν από την ασθένεια, δίνοντας τους την προσωπική ευθύνη για την αλλαγή.
Ο Pratt ενδιαφερόταν για την ψυχανάλυση, παρέμεινε όμως σε απόσταση από τις τεχνικές της. Δεν έλαβε υπ’ όψιν του τα δυναμικά της ομάδας και δεν ενθάρρυνε τους ασθενείς να μιλάνε για τις εσωτερικές τους συγκρούσεις.
Σήμερα πολύ αναφέρονται στις θεραπευτικές του συνεδρίες σαν «μαθήματα», μια έκφραση της επιθυμίας να αποστιγματισθεί η θεραπεία και να ληφθεί σαν μαθητεία, κάτι που επίσης είναι, διευρύνοντας με αυτό τον τρόπο την έννοια της αναλυτικής διεργασίας.
Ο Pratt στην συνέχεια έκανε ομάδες με ασθενείς που υπέφεραν και από άλλες ασθένειες σωματικές και ψυχικές.
Πολλές ιδέες του, τόσο στην θεωρία του όσο και στην πρακτική του βρίσκουμε ακόμα και σήμερα στις ομαδικές θεραπείες. Οι ιστορικοί των θεωρούν πατέρα της ομαδικής ανάλυσης αλλά επίσης δικαιούται μια θέση πρωτεργάτη της ψυχοσωματικής και της ιατρικής.

     Edward Lazell: Αναγνώσεις για την ψυχική ασθένεια.
Από τις αρχές του 1920 το μοντέλο της ανάγνωσης κειμένων, σαν θεραπευτική φόρμα για ασθενείς με ψυχικές ασθένειες εισήχθη στα ψυχιατρικά νοσοκομεία.
Στην Ουάσιγκτον, ο Edward Lazell, ένας ψυχίατρος με φροϋδική και μετέπειτα γιουγκιανή προσέγγιση, άρχισε να διαβάζει στους ασθενείς του κείμενα, με ψυχαναλυτική θεώρηση, για την λειτουργία του μυαλού. Ήταν ένα θαρραλέο πείραμα για την προσέγγιση των ψυχικών ασθενειών. Αξιοθαύμαστο ήταν ότι οι ομάδες των ασθενών απορροφούσαν τις ιδέες που τους μετέδιδε παρότι τα θέματα που διαπραγματευόταν ήταν αρκετά προχωρημένα, τέτοια που θα μπορούσαν ακόμη και στις μέρες μας να παρουσιαστούν σε ένα ευρύ κοινό. Μερικά από αυτά ήταν: «Συνήθη αίτια αποφυγής από τις γυναίκες», «Κατωτερότητα», «Ενεργοποίηση του συναισθήματος», «Φόβος θανάτου».
Ο Lazell έδωσε ιδιαίτερη έμφαση και έφερε στην κοινωνική αρένα τα θέματα σχετικά με τον φόβο θανάτου και την σεξουαλικότητα. Όπως και ο Pratt είχε ολιστική προσέγγιση της ιατρικής και της ψυχιατρικής.
Έκανε εκτός από ομάδες για ψυχιατρικούς ασθενείς και ομάδες ατόμων με σωματικές νόσους όπως: με υπερθυρωιδικούς, νευρασθενείς και επιληπτικούς, όπου έδινε έμφαση στις κριμένες συναισθηματικές συγκρούσεις και τις συνέδεε με την εμφάνιση σωματικών συμπτωμάτων.
Μέρος της τεχνικής και θεωρητικής του θέσης έχει εφαρμογή μέχρι σήμερα.
Ο Lazell μπορούμε να πούμε είναι ο πρώτος ομαδικός θεραπευτής που συνδύασε αρμονικά την παροχή γνώσεων και την αναλυτική διαδικασία σε σχέση με τους ασθενείς του.

     Cody Marsh: Το θεράπον πλήθος
Ο Cody Mars ήταν ένας ιερέας που έγινε ψυχίατρος. Ήταν εξάδελφος του Μπούφαλο Μπίλ.
Όπως ο Pratto Mars χρησιμοποίησε μια σύνθεση από θρησκευτικές θεωρήσεις και εκπαιδευτικές τεχνικές στην ομαδική του μέθοδο. Έφτιαξε μεγάλες ομάδες μέσα στο νοσοκομείο του Worcester και τους διάβαζε εκπαιδευτικά κείμενα. Έκανε επίσης ομάδες ζωγραφικής και χορού. Τα αναγνώσματα του, αντίθετα από το Lazell, είχαν πιο απλουστευμένα και λαϊκά θέματα Π.χ « Πώς να μεγαλώσεις ένα παιδί», «Ρυθμίσεις στην Νοσηλεία», « Ο κόσμος και τα κοινωνικά ήθη».
Ο Mars στην θεραπευτική του προσέγγιση στηρίχθηκε στην εμπειρία που είχε αποκτήσει ως «αξιωματικός εμψυχωτής» κατά την διάρκεια του Πρώτου παγκοσμίου Πολέμου. Η βάση της θεωρίας του ήταν, όπως έλεγε ο ίδιος, ένα είδος αφυπνιστικής μετατροπής από την ενδοσκόπηση, το φαντασιακό την πίκρα, την ντροπή και την κατωτερότητα, στην εξωτερίκευση, στο σχεδιασμό στόχων, την ευδιαθεσία, την αυτοεκτίμηση και την ασφάλεια.
Το σύνθημα του ήταν: «Από το πλήθος λύγισαν από το πλήθος θα θεραπευτούν».

     Louis Wonder: Μικρές ομάδες, ελαφριές διαταραχές.
Ο Wonder έκανε ολιγομελή ομάδες και ήταν άμεσα επηρεασμένος από την ψυχανάλυση.
Οι ιδέες του άρχισαν να γίνονται γνωστές την δεκαετία πριν ξεσπάσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Κατά κύριο λόγο δούλεψε με οριακούς ασθενείς μέσα σε νοσοκομειακό πλαίσιο. Τον ενδιέφερε να διαφοροποιήσει την ψυχαναλυτική προσέγγιση από την επικρατούσα εκπαιδευτική τάση και τις κατευθυντικές τεχνικές της εποχής του, χωρίς να έρθει και σε πλήρη ρήξη με αυτές.
Κάθε ομαδική συνεδρία άρχιζε με μια ανάγνωση πάνω στην δυναμική της συμπεριφοράς και την σημασία των ονείρων. Οι ασθενείς συναντιόντουσαν διαχωρισμένοι ανάλογα με το φύλο τους (άντρες- γυναίκες) δύο – τρις φορές την εβδομάδα για μία ώρα και επιπλέον έκαναν ατομική θεραπεία. Μια συνδυαστική προσέγγιση που ο ίδιος υποστήριζε.
Ο Wonder ισχυρίσθηκε ότι η ομαδική θεραπεία ταιριάζει περισσότερο σε ελαφριές ψυχικές διαταραχές χωρίς νοητική στέρηση. Χρησιμοποίησε την μεταβίβαση στιριγμένος στην άποψη ότι ο θεραπευτής λειτουργεί ως συμβολικός γονέας και έδωσε σημασία στις σχέσεις που δημιουργούν μεταξύ τους οι ασθενείς.

Paul Schilder
      Paul Schilder: Προπονώντας τους ασθενείς στην τεχνική της ψυχανάλυσης.
Ο Schilder κατέχει μια θέση στην ιστορία της νευρολογίας και της ψυχιατρικής όπως και στην ιστορία της ομαδικής θεραπείας. Ξεκίνησε μια μεγάλη έρευνα πάνω στην «εικόνα του σώματος» και πως αυτή σχετίζεται με τα συναισθήματα, η οποία συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.
Σαν καθηγητής ερευνητής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης βοήθησε να εδραιωθεί η θέση της ομαδικής θεραπείας.
Εργάσθηκε με ψυχαναλυτικές έννοιες σε ομάδες, βλέποντας τους ασθενείς του πρώτα σε ατομικά ραντεβού, όπου τους εισήγαγε στην τεχνική της ψυχανάλυσης.
Ήταν ένας απαιτητικός θεραπευτής που ζητούσε από τους ασθενείς του επακριβής περιγραφές για την ιστορία της ζωής τους και τους παρότρυνε να τις γράφουν. Οι ομάδες του αποτελούντο από 6-7 άτομα που τα έβλεπε συγχρόνως σε ατομικές συνεδρίες δύο φορές την εβδομάδα. Μέσα στην ομάδα, ενθάρρυνε να κάνουν οι ασθενείς ερμηνείες ο ένας στο άλλον, κάτι που αποτελεί μέρος και σήμερα της ομαδικής θεραπείας.
Επίσης έσπασε την παράδοση συμμετέχον ως μέλος της ομάδας με έναν τρόπο όπου δεν έκαναν οι προηγούμενοι θεραπευτές.

Trigant Burrow
        Trigant Burrow: Η κοινωνική βάση της συνείδησης.
Ο Burrow ήταν ένας γιατρός που έγινε ψυχαναλυτής και στην συνέχεια ομαδικός θεραπευτής.
Κάποια στιγμή μια ασθενής του τον προκάλεσε σε σχέση με την ψυχαναλυτική «τιμιότητα», προτείνοντας του να αλλάξουν ρόλους. Ο Burrow δέχθηκε να κάνει την εναλλαγή από την θέση του αναλυτή σε αυτή του αναλυόμενου και διαπίστωσε ότι υπήρχε έμφυτη εξουσιαστική τάση στην ψυχαναλυτική δυάδα από την πλευρά του αναλυτή. Έτσι, έφτιαξε το δικό του μοντέλο «αμοιβαίας» ανάλυσης μέσα στις ομάδες όπου το ονόμασε «ομαδική ανάλυση» (1925)
Ο Burrow ήταν ένας ανεξάρτητος χαρακτήρας που έχασε την εύνοια της ψυχαναλυτικής κοινότητας, και ήρθε σε σύγκρουση με τον Freud λόγο των ριζοσπαστικών του ιδεών. Έζησε και δούλεψε στην Νέα Υόρκη. Το όραμα του ήταν μια κοινωνική αλλαγή μέσο των ομάδων.
Οι μέθοδοι του για την ομαδική θεραπεία περιελάμβαναν την εισαγωγή συγγενών, μαθητών και συναδέλφων μέσα στο ίδιο θεραπευτικό γκρουπ. Κάτω από αυτή την έννοια μπορεί να θεωρηθεί ο γεννήτορας της οικογενειακής θεραπείας και των θεραπευτικών κοινοτήτων.
Ο Burrow εξέδωσε ένα κλασσικό κείμενο με τίτλο: «Η κοινωνική βάση της συνείδησης».
Η συνεισφορά του Burrow στην ομαδική θεραπεία έχει υποτιμηθεί. Η προσπάθεια του να ενώσει τις φυσικές επιστήμες, την ψυχανάλυση και την κοινωνία σε μία ενότητα συνδυασμένες με την πειραματική του προσπάθεια στην σύνθεση των ομάδων, ήταν περισσότερα από ότι το κοινωνικό σύστημα μπορούσε να αποδεχτεί. Πάντως οι απόψεις του πάνω στην κοινωνική φύση του ανθρώπου είναι αποδεκτές και σήμερα και έχει υπάρξει ένα νέο ενδιαφέρον για τα κείμενα του.

        Η αποστροφή του Freud για τις ομάδες
Παρά το ενδιαφέρον του για την ψυχολογία των ομάδων ο Freud ποτέ δεν τις είδε σαν θεραπευτικό μέσο.
Επίπληττε τον Burrow λέγοντας πως διατηρούσε μία οραματική εικόνα για τις ομάδες προβάλλοντάς τις σαν αντίδοτο στην νοσηρότητα της κοινωνίας και επιδοκίμαζε τον Γάλλο κοινωνιολόγο Gustave le Βon ο οποίος απεικόνιζε τις ομάδες σαν επικίνδυνες ενότητες ικανές να οδηγήσουν τον άνθρωπο σε παιδικά και ζωώδη ένστικτα. Ο le Bon πίστευε ότι μάζα μπορεί να ελεγχθεί μόνο από έξυπνους αρχηγούς που θα τους κατευθύνουν ή από το στρατό, και μετά θα μπορούσαν να οδηγηθούν σε πολιτικές θέσεις. Κατ΄ αυτόν, το άτομο που ανήκε σε μία ομάδα γλιστρούσε σε μία ψυχοπαθολογική κατάσταση μειωμένης υπευθυνότητας. Ο le Bon συνδύαζε τους όρους «ομάδα» «μάζα» «πλήθος» και «όχλος» υποσκάπτοντας την ιδέα πως η ομάδα μπορεί να γίνει φορέας πολιτισμένης συζήτησης, πόσο μάλλον θεραπείας. Οι θέσεις του επηρέασαν πολλούς κοινωνικούς ψυχολόγους που τον ακολούθησαν.
           O Freud το 1921 έγραψε την μονογραφία «Η ψυχολογία της μάζας και η ανάλυση του Εγώ» όπου επικεντρώθηκε στην δυναμική μεγάλων ομάδων και συγκεκριμένα της εκκλησίας και του στρατού. Αυτές οι ομάδες, υποστήριξε, συγκρατούνται μεταξύ τους από την κοινή τους ταύτιση με έναν αρχηγό, τον συμβολικό πατέρα, στον οποίο προσδίδεται η ικανότητα να διαμοιράζει τόσο την αγάπη όσο και την τιμωρία. Τα μέλη της ομάδας ενώνονται μεταξύ τους από την ατομική ταύτιση του καθένα με αυτόν.
Ο Freud ήταν πεπεισμένος πως η αναλυτική διαδικασία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί σε ομάδες. Σε ένα γράμμα του στον Βurrow, γράφει :
«Δεν πιστεύω πως η ανάλυση ενός ασθενή μπορεί να οδηγηθεί με κανέναν άλλο τρόπο πέρα από την οικογενειακή του κατάσταση, δηλαδή πέρα από το όριο των δύο ατόμων. Η μαζική δομή, είτε θα οδηγήσει αυτόματα σε έναν αρχηγό και σε καθοδηγούμενους από αυτόν, γεγονός που είναι ίδιο με την οικογενειακή κατάσταση αλλά έχει μεγαλύτερες δυσκολίες στη έκφραση και αναίτιες επιπλοκές λόγω της ζήλιας και του ανταγωνισμού, είτε θα επηρεάσει την «αδελφική ορδή», αποκτώντας έτσι ο καθένας ίσα δικαιώματα και μέσο της οποίας, πιστεύω πως είναι αδύνατη η ανάλυση»
Δεν υπάρχει καμία απόδειξη πως ο Freud άλλαξε ποτέ του γνώμη.

Αlfred Adler

Χωρίς την σύμφωνη γνώμη του Freud οι ψυχαναλυτές στην Ευρώπη δεν προχώρησαν στο πεδίο της ομαδικής θεραπείας.
Ένας από αυτούς που το έκαναν ήταν ο Αlfred Adler, μαθητής του Freud και φανατικός σοσιαλιστής. Ο Adler ενδιαφερόταν για τα προβλήματα «των ομάδων της εργατικής τάξης». Προσέλαβε εκπαιδευτές και κοινωνιολόγους για να έρθει σε επαφή με την κοινότητα και να δημιουργήσει καθοδηγητικά κέντρα στα οποία γινόντουσαν οι συναντήσεις των ομάδων. Σε καμία περίπτωση πάντως δεν χρησιμοποίησε ομάδες στην θεραπευτική του εργασία. Η επιρροή του στην εξέλιξη της ομαδικής θεραπείας ήταν σε εκπαιδευτικά και κοινωνικά θέματα.


Kurt Lewin
          Kurt Lewin: Πειράματα στις δυναμικές των Ομάδων.
Περισσότερο ένας πειραματιστής παρά ένας θεραπευτής, ο Kurt Lewin συνεισέφερε στην εξέλιξη της ομαδικής θεραπείας με πολλούς σημαντικούς τρόπους.
Πρώτον, δημιούργησε ομάδες στους κοινωνικούς χώρους της βιομηχανίας, του εμπορίου, της εκπαίδευσης και σε άλλους μη-ιατρικούς χώρους. Δεύτερον, έθεσε το θέμα της δυναμικής των ομάδων.
Η συμμετοχή του σε κοινωνικά θέματα και το ενδιαφέρον του για τις διαφορετικές μορφές της πολιτικής διακυβέρνησης τον οδήγησαν στην θέση ότι οι ομάδες που λειτουργούν μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες είναι πιο αποτελεσματικές στην λύση προβλημάτων τους απ΄ ότι οι ομάδες που καθοδηγούνται από έναν αυταρχικό ή αδιάφορο καθοδηγητή.
Μέσα από την εργασία του Lewin, οι ομάδες έγιναν ένας έγκυρος τρόπος για την εξερεύνηση του εαυτού και την λύση προβλημάτων, τόσο σε κλινικό όσο και σε εξω-κλινικό πλαίσιο.
Διαπίστωσε ότι η ομάδα αποτελεί μια οντότητα και εργάσθηκε με αυτή όπως εμφανιζόταν την στιγμή της συνάντησης, στο «εδώ και το τώρα» όπως κατέληξε να ονομάζεται. Αυτή η διαπίστωση άνοιξε τον δρόμο στην δημιουργία ομάδων «Εκπαιδευτικής ευαισθητοποίησης» (Τ) : Ήταν ομάδες μικρής διάρκειας αφιερωμένες στο να ανεβάζουν την συνειδητοποίηση των ανθρώπων που έπαιρναν μέρος σε αυτές. Η επικέντρωση στο εδώ και τώρα έχει ομοιότητες με την ομαδική αναλυτική ψυχοθεραπεία, στο πλαίσιο όπου η δυναμική της ομάδας εμφανίζεται περιοδικά στο προσκήνιο απαιτώντας την προσοχή του καθοδηγητή. Η βασική της αξία, πάντως, φαίνεται στο επίπεδο της οργάνωσης δυναμικών, εκεί που οι προσωπικές και οι ομαδικές ιστορίες των μελών δεν συμπορεύονται αναγκαστικά.
Σαν ένας επιστήμονας που παρατηρεί ο Lewin είδε τις ομάδες να υπόκεινται σε δυναμικές, ίδιες με εκείνες που δραστηριοποιούνται σε ένα φυσικό δυναμικό πεδίο. Τα άτομα καθοδηγούνται από πρωταρχικές (driveτάσεις στην ζωή τους, καθορίζοντας συναισθηματικά στόχους μέχρι που συγκρούονται με άλλες πρωταρχικές τάσεις άλλων ατόμων. Προοδευτικές και οπισθοδρομικές δυνάμεις ανταγωνίζονται μεταξύ τους παλεύοντας να καταλήξουν σε μία πολιτισμένη λύση. Τις δυναμικές της ομάδας μπορούμε σχηματικά να τις παρουσιάσουμε  με διανύσματα που αναπαριστούν τον ομαδικό ζωτικό χώρο, δείχνοντας έτσι πως διαπραγματεύεται κάθε άτομο τον δικό του ατομικό ζωτικό χώρο σε σχέση με τους άλλους.
Τα σύνθετα διαγράμματα και οι τύποι του Lewin ξεπεράστηκαν από τις επόμενες και τις σημερινές έρευνες, αλλά ήταν ο πρώτος που επέστησε την προσοχή στο γεγονός ότι, οι ομάδες και όλη τους η συμπεριφορά και τα συναισθήματα, κυβερνώνται από τις ίδιες αρχές και τους νόμους που έχουν και τα φυσικά φαινόμενα, γεγονός που τις κάνει προσιτές στην πειραματική έρευνα.
Μπορεί να θεωρηθεί ως ο ιδρυτής της έρευνας στην ομαδική ψυχολογία και ο αφορισμός του «δεν υπάρχει τίποτα πιο πρακτικό από μία καλή θεωρία» ακόμα στέκει σαν ένα χρήσιμο εργαλείο στους σύγχρονους ερευνητές.

Jacob Moreno 
        Jacob Moreno Το θέατρο του Αυθορμήτου. Ο Jacob Moreno ήταν μία χαρισματική προσωπικότητα που έφτασε στον χώρο έχοντας εφόδια από την ιατρική, την φιλοσοφία, και το θέατρο. Από αυτό το τελευταίο εμπνεύστηκε και εισήγαγε μία νέα φόρμα ομαδικής θεραπείας που την ονόμασε «ψυχόδραμα». Αυτό έμελλε να έχει ευρεία εφαρμογή στους χώρους της κοινωνικής θεραπείας, αλλά και στην οικογενειακή (μέσα από τα παιχνίδια ρόλων), στην θεραπεία gestalt  και αλλού. Οι ψυχοδραματικές τεχνικές υιοθετήθηκαν και από μερικούς αναλυτικούς ομαδικούς θεραπευτές, που δεν βλέπουν αντιφάσεις ανάμεσα στην αναλυτική προσέγγιση και στην χρήση τεχνικών που βασίζονται στον αυθορμητισμό και στην κάθαρση.

Το δωμάτιο στο οποίο γίνεται η θεραπεία παίρνει μεταφορικά την θέση της σκηνής στην οποία οι ασθενείς συναρμολογούν και αναπαριστούν τις σημαντικές δραματικές σκηνές που αποτελούν την βάση των προβλημάτων τους. Η μέθοδος του Moreno επιτρέπει στους ασθενείς να δημιουργήσουν δικές τους σκηνές βγαλμένες από το παρελθόν, το παρόν και ενίοτε από το μέλλον. Ο θεραπευτής λειτουργεί σαν τον σκηνοθέτη, καθοδηγεί τον ασθενή και αναφέρεται σε αυτόν σαν πρωταγωνιστή του δράματος, ζητώντας από την υπόλοιπη ομάδα να πάρει μέρος στην διανομή των ρόλων. Μέλη της ομάδας διαλέγονται από τον πρωταγωνιστή να παίξουν σημαντικούς χαρακτήρες στο σενάριό του ή και να κάνουν κομμάτια του ίδιου του, του εαυτού. Η κορύφωση του δράματος του δημιουργεί μία στιγμή βαθιάς συναισθηματικής έντασης, που μοιράζεται με την υπόλοιπη ομάδα. ψυχοδραματική μέθοδος στηρίζει την αποτελεσματικότητά της στην ικανότητα του ασθενή να προβάλλει τις πλευρές του εσωτερικού του κόσμου στην ομάδα, να βιώσει τα απελευθερωτικά συναισθήματα της διαδικασίας και να προχωρήσει με μία νέα συνειδητότητα. Οι διαφορές του ψυχοδράματος από τις άλλες τεχνικές βρίσκονται στην προσφυγή στην δράση και στον ρόλο του θεραπευτή ο οποίος επεμβαίνει δομικά με τις παρατηρήσεις του, γεγονός που απαιτεί διαφορετικές και ειδικευμένες δεξιοτεχνίες στην εργασία του. Το ψυχόδραμα αναπτύχθηκε σε ένα μεγάλο σχολείο ψυχοθεραπείας με ένα ανθηρό δίκτυο εκπαίδευσης και πρακτικής.

W. Bion και S.HFoulks
 Wilfrend Bion και S.HFoulks Η ανάλυση σε μικρές ομάδες
Η ψυχανάλυση ήταν ο πρώτος κινητήριος μοχλός για την εξέλιξη της ομαδικής θεραπείας στην Αγγλία και τα δύο προεξέχοντα ονόματα που συνδέονται με αυτή είναι του WBion και του S.H Foulks. Τα διαφορετικά θεωρητικά υπόβαθρα και οι διαφορετικές επιρροές αυτών των δύο πρωτοπόρων, καθόρισαν τις διαφορετικές τους πορείες με αποτέλεσμα να αναπτύξουν δύο τελείως διαφορετικές θεραπευτικές φιλοσοφίες οι οποίες μόνο τώρα φαίνεται να έρχονται σε επαφή. Ο Βion, ένας Κλαϊνικός αναλυτής, με μία ανεξάρτητη σχεδόν μυστικιστική άποψη του κόσμου, δεν ενδιαφερόταν πολύ για την θεραπεία ως θεραπεία και δεν αναγνώριζε τον εαυτό του ως ομαδικό θεραπευτή. Ασχολήθηκε με τις κρυφές δομές της ομάδας και το υποσυνείδητό της, παρακολουθώντας την σαν μία ολότητα, παρά σαν ένα σύνολο ατόμων. Η ιδιαίτερη συνεισφορά του στην θεωρεία της ομαδικής θεραπείας στηρίζεται στην ανακάλυψή του ότι οι ομάδες είναι στο έλεος ασυνειδήτων αποφασιστικών τάσεων, τις οποίες ονόμασε «βασική υπόθεση» (basic assumption). Αυτές συμπλέκονται με τον συνειδητό στόχο που έχει η ομάδα και πρέπει να αναδεικνύονται από τον οργανωτή της ομάδας αν θέλει να λειτουργήσει η ομάδα αποτελεσματικά. Ο Βion αναγνώρισε τρεις βασικές υποθέσεις, η κάθε μία από τις οποίες χρειάζεται μία διαφορετική καθοδήγηση της ομάδας. Η πρώτη βασική υπόθεση είναι αυτή της εξάρτησης και ενδείκνυται  θεραπευτικά ένας τύπος καθοδήγησης σαν εκείνον που έχει η μητέρα όταν ανατρέφει το μωρό της. Για την  δεύτερη βασική υπόθεση  αυτή του ανταγωνισμού, χρειάζεται ένας τύπος καθοδήγησης που ούτε να οδηγεί την ομάδα στην μάχη με τον εχθρό, ούτε να την βοηθάει να καλυφθεί στην ασφάλεια. Για την Τρίτη βασική υπόθεση που την ονόμασε «ζευγάρωμα», υποστηρίζει ότι τείνει να εμφανίζεται όταν η ομάδα αισθάνεται την ανάγκη να αποδράσει από μία απελπισμένη κατάσταση. Η συμπεριφορά του ζευγαρώματος μπορεί να εκφραστεί με σεξουαλικούς όρους ή αφηρημένους όρους, όπως στην σύνθεση ιδεών, με την ελπίδα πως μία νέα οντότητα, ένα «παιδί» ή ένας «μεσσίας» θα γεννηθεί από αυτή την ένωση, ο οποίος θα σώσει το γκρουπ.
Για τον Foulkes, έναν ψυχαναλυτή της Φροϋδικής παράδοσης, γερμανοεβραίο, ο οποίος ήρθε στην Αγγλία την χρονιά που ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία, η κοινωνία και η κουλτούρα βρίσκονται στο επίκεντρο της αναλυτικής διαδικασίας. Η ομάδα και το άτομο βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση, κατά την αντίληψη του Foulkes, χωρίς ούτε ο ένας ούτε ο άλλος να κυριαρχεί. 
Ο Foulkes, γοητεύτηκε από τις ιδέες των κοινωνιολόγων και των διανοητών της ολιστικής αντιμετώπισης, με τους οποίους συνεργαζόταν στο Ινστιτούτο της Φρανκφούρτης στην Γερμανία. Προήγαγε την θεωρεία της ομαδικής θεραπείας την οποία ονόμασε ομαδική ανάλυση ή αναλυτική ομάδα ψυχοθεραπείας. Οι απόψεις του στην θεωρεία και την πρακτική των ομάδων ψυχοθεραπείας είχαν ευρεία εξάπλωση στην Αγγλία και στην υπόλοιπη Ευρώπη. 

  Τα πειράματα του Northfield Ομάδες για τα τραύματα πολέμου.


Για να αντιμετωπίσει το τεράστιο ρεύμα των ανθρώπων που επέστρεψαν από τα πεδία των μαχών του Β Παγκοσμίου Πολέμου με ψυχολογικά προβλήματα, ο Αγγλικός Στρατός πήρε ένα μεγάλο ψυχιατρικό νοσοκομείο, το Hollymour κοντά στο Birmingham. Αυτό το νοσοκομείο μετονομάστηκε σε Στρατιωτικό Νοσοκομείο Northfield και έγινε το βασικό θεραπευτικό κέντρο στην Αγγλία για τέτοιου είδους ασθενείς. Εκεί δόθηκε η ευκαιρία, πού μόνο ένας πόλεμος μπορεί να δημιουργήσει σε τέτοια κλίμακα, σε μία ομάδα επιτηρητών-ψυχαναλυτών να πραγματοποιήσουν δύο αλλεπάλληλα μεγάλης κλίμακας πειράματα για την θεραπεία των ομάδων και της κοινότητας.
Το πρώτο από τα δύο ήταν το πνευματικό παιδί του WBion και του John Rickman. Ο Bion δεν ήταν άσχετος από τις συνθήκες που επικρατούν στα πεδία της μάχης. Οδηγός άρματος μάχης στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε τραυματιστεί ψυχικά από την εμπειρία και το παράσημο ανδρείας που είχε πάρει δεν επανόρθωσε το τραύμα. Τώρα οδήγησε το θαυμάσιο μυαλό του να βρει λύσεις για να εξυψώσει το ηθικό στους στρατιώτες ασθενείς του, που δεν ήταν πλέον ούτε στρατιώτες ούτε ακριβώς ασθενείς. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η σκοτεινή παθητικότητα των αντρών τροφοδοτεί το από την εξάρτηση τους στις διαταγές που έπαιρναν από τους ανωτέρους τους και πως αυτή ήταν βασικά υπεύθυνη για την διαιώνιση της χαμηλής τους αυτό-εκτίμησης.
Αν μπορούσαν να απαγκιστρωθούν από την εξάρτησή τους από τους ανώτερους αξιωματικούς από τους οποίους περίμεναν να λύσουν τα προβλήματά τους τότε η κατάλληλη συνθήκη θα είχε διαμορφωθεί για να επανακάμψει το ηθικό τους. O Bion και ο Rickman συμφώνησαν να ενθαρρύνουν συνεχώς τους άντρες να πάρουν ομαδικά ευθύνες για την οργάνωση της καθημερινής τους ζωής δημιουργώντας ομαδικούς στόχους που μόνοι τους πραγματοποιούσαν. Έτσι δημιουργήθηκαν ομάδες που ανέπτυξαν κοινωνικές και χαλαρωτικές δραστηριότητες με δυναμική. Αλλά το σχέδιο είχε μοιραία κατάληξη. Για να λειτουργήσει το πείραμα έπρεπε να ξεπεραστεί ο στρατιωτικός κώδικας ιεραρχίας και οι δύο επιστήμονες απέτυχαν να πείσουν τόσο την στρατιωτική διοίκηση όσο και την πολιτική για το σχέδιο τους. Η διοίκηση οργάνωσε μία επιθεώρηση η οποία αποκάλυψε την «χαλαρότητα της πειθαρχίας» που στο μυαλό των διοικούντων συνεπαγόταν το χάος και την αναρχία. Το πείραμα κατέρρευσε και ο Bion έφυγε από το Northfield μέσα σε ένα βαρύ κλίμα καχυποψίας.
Ευτυχώς το δεύτερο πείραμα στο Northfield είχε καλύτερη κατάληξη. Ο Harold Bridger, ο Tom Main και ο S.H.Foulkes που το σκέφτηκαν, είχαν μάθει από τα λάθη των προηγούμενων και μετέθεσαν σε πρώτη φάση στην διοίκηση του νοσοκομείου τις αποφάσεις τους και τους όρους τους. Αυτή η διορθωτική κίνηση έσωσε το πρόγραμμα και καθιέρωσε σαν αρχή την συμμετοχή της διοίκησης στον σχεδιασμό κάθε ομαδικού θεραπευτικού εγχειρήματος. Αυτό έγινε τελικά ένα κομβικό σημείο στην εξέλιξη της θεραπευτικής δουλειάς σε κοινότητες.

Η μεταπολεμική περίοδος

Αυτά που συνέβησαν στο Northfield τότε, αποδείχτηκε πως ήταν  μια πειραματική περίοδος για την μέθοδο λειτουργίας των ομάδων και των κοινοτήτων, που θα έπρεπε να μεταφερθεί στον υπόλοιπο πληθυσμό μετά τον πόλεμο. Πολλοί από τους ψυχαναλυτές που εργάστηκαν εκεί μεταφέρθηκαν στον χώρο των θεραπευτικών ομάδων και εργάσθηκαν σε θεραπευτικές κοινότητες. Δίπλα στον Bion, τον Foulkes, και τον Main, ήταν ο EJames Anthony ο οποίος πρωτοστάτησε στην δημιουργία αναλυτικών ομάδων για παιδιά και ο Joshua Bierer που επεξεργάστηκε την ιδέα των ομαδικών κοινοτήτων στα πρότυπα ενός ημερήσιου νοσοκομείου. Ο Maxwell Jones ο οποίος είχε εργαστεί στην μονάδα καρδιακών συμπτωμάτων στο Mill Hill, θεμελίωσε στο  Henderson Hospital του Surrey την πρώτη θεραπευτική κοινότητα για πολίτες.
Ο Bion πήγε στο Tavistock Centre στο Λονδίνο, όπου εδραίωσε την φήμη του σαν έξοχος θεωρητικός της ψυχανάλυσης και της δυναμικής των γκρουπ και ήταν εκεί που έκανε τις ομάδες του οι οποίες του έδωσαν το υλικό για την κλασική του πλέον εργασία «Οι εμπειρίες στις Ομάδες». Τελικά δεν συνέχισε την πρακτική της ομαδικής θεραπείας και αντί γι αυτό αφιερώθηκε στις κλινικές και φιλοσοφικές μελέτες πάνω στην λειτουργία του μυαλού. Τα γραπτά του πάνω στην θεωρεία της σκέψης αντιπροσωπεύουν ένα νοητικό άλμα προς τα εμπρός, όσον αφορά την κατανόησή μας για τις ψυχοδυναμικές διαδικασίες.
Ο Foulkes που έκανε μία ιδιωτική ομάδα στο Exeter πριν τοποθετηθεί στο Northfield, πήγε στο Maudsley Hospital όπου οι διδασκαλίες του επηρέασαν μία νέα γενιά ψυχιάτρων, ειδικά αναφέρουμε τους Malcolm Pines και Robin Skynner που συνεργάστηκαν μαζί του στην δημιουργία μίας εκπαιδευτικής κοινότητας αφιερωμένης στην προαγωγή της ομαδικής ανάλυσης. Από αυτή την βάση και μέσο μίας στήλης δημοσιεύσεων που ονόμασε Group Analytic international Panel and Correspondence-Διεθνές Πάνελ αναλυτικών ομάδων και επικοινωνία(αργότερα έγινε το περιοδικό Ομαδική Ανάλυση group analysis) δημιούργησε γύρω του έναν μεγάλο κύκλο από ενδιαφέροντες συναδέλφους, βασικά από την Ευρώπη.
Ο Foulkes τοποθέτησε επίσης την ομαδική αναλυτική ψυχοθεραπεία στο επίκεντρο της ιδιωτικής επαγγελματικής δραστηριότητας με την λειτουργία του κέντρου του Πρακτικής Ομαδικής ανάλυσης στο κεντρικό Λονδίνο. Το 1971 πρότεινε την ίδρυση ενός εκπαιδευτικού Ινστιτούτου στο Λονδίνο, το Ινστιτούτο της Ομαδικής Ανάλυσης το οποίο με την σειρά του έφτιαξε άλλα ινστιτούτα ομαδικής ανάλυσης στην Αγγλία και αλλού.

Άλλα μοντέλα αναλυτικής ομαδικής θεραπείας

Στις ΗΠΑ η ομαδική θεραπεία γεννήθηκε μέσα στα νοσοκομεία και τις κλινικές μίας σταθερής κοινωνίας με θρησκευόμενους πρακτικούς γιατρούς να παριστάνουν την μαία! Η πρόοδος από την εκπαιδευτική στην αναλυτική μέθοδο βοηθήθηκε από πανεπιστημιακούς γιατρούς που λόγω της θέσης τους στο ιατρικό οικοδόμημα, ήταν ικανοί να δημιουργήσουν εκπαιδευτικά προγράμματα και συμπεριέλαβαν αυτές τις απόψεις τους καθιστώντας τις μέρος της θεραπευτικής κουλτούρας.
Στην Αγγλία, η ομαδική θεραπεία έχει τις ρίζες της στον κοινωνικό αναβρασμό της ερειπωμένης Ευρώπης του Α Παγκοσμίου Πολέμου και στις αναταραχές που ακολούθησαν καθώς περίμενε τον επόμενο. Στην ηπειρωτική Ευρώπη η ομαδική ψυχοθεραπεία βρήκε την θέση της αργά αλλά σταθερά μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Γερμανόφωνοι θεραπευτές ιδιαίτερα επανασυνδέθηκαν με το Φροϋδικό τους παρελθόν και εξέλιξαν διάφορα ψυχαναλυτικά μοντέλα ομαδικής θεραπείας.

     Ανάλυση των ατόμων μέσα στην ομάδα από τον θεραπευτή.
Η αναλυτική ομαδική θεραπεία στις ΗΠΑ διατήρησε μια βαθιά επιρροή της ατομικής ανάλυσης. Ο ψυχαναλυτής αντιμετωπίζεται ως το κεντρικό πρόσωπο της ομάδας, σαν καταφύγιο από τις αναλυτικές αντιξοότητες και η βασική πηγή των ερμηνειών. Αυτό ήταν ένα μοντέλο που επιβλήθηκε από τον Alexander Wolf και τον Emmanuel Schwartz, δύο Φροϋδικούς ψυχαναλυτές, που πάλεψαν με το ψυχαναλυτικό κατεστημένο για να κάνουν αποδεκτή την ψυχανάλυση στην ομαδική θεραπεία. Τα μέλη συνεισφέρουν στην ομάδα με τους ελεύθερους συνειρμούς τους, τα όνειρα τους και δημιουργούν μεταξύ τους πολλαπλούς παράλληλους τύπους διασταυρούμενων μεταβιβάσεων που εμφανίζονται ταυτόχρονα με τις «κάθετες» μεταβιβάσεις στον αναλυτή που εμφανίζεται σαν πατρική/μητρική φιγούρα. Ο Wolf και ο Schwartz εισήγαγαν και την έννοια των «παράλληλων συνεδριών» - συναντήσεις της ομάδας χωρίς τον θεραπευτή- για να φέρουν στην επιφάνεια περισσότερο υλικό για ανάλυση.
Ο Samuel Slavson ήταν ένας άλλος πρωτοπόρος της ανάλυσης μικρών ομάδων που βοήθησε στην αποδοχή και στην εξέλιξη της ομαδικής ανάλυσης στις Η.Π.Α. Αναλάμβανε παιδιά και έφηβους σε ομάδες δράσης στις οποίες πρόσφερε τον εαυτό του σαν πατρική φιγούρα μεταβίβασης, ενώ την ίδια ώρα επικροτούσε και στήριζε τις σχέσεις μεταξύ των παιδιών σαν έναν βασικό θεραπευτικό παράγοντα, όπως ο Wolf και ο Schwartz, δεν έδινε και αυτός ιδιαίτερη προσοχή στην ομαδική διαδικασία και στις δυναμικές της ομάδας.
Όμως και ένα άλλο μοντέλο ομαδικής ψυχοθεραπείας εξελίχθηκε από τους Heigh Evers και Heigl γνωστό σαν Goettinger Schichten Modell (μοντέλο της διαστρωμάτωσης). Αυτό ακολουθεί την τοπογραφία της ψυχανάλυσης στις έννοιες του συνειδητού, του υποσυνείδητου και του ασυνείδητου. Αυτές συγκροτούν τις τρεις στρώσεις στις οποίες λειτουργεί η ομάδα και οι οποίες ξεχωρίζονται και υποδεικνύονται από τον αναλυτή. Σε αυτό το μοντέλο η φυσική συμπεριφορά αντιστοιχεί στο συνειδητό της ομάδας, οι ψυχο-κοινωνικές συμβιβαστικές λύσεις στο υποσυνείδητο και το συμμετοχικό ονείρεμα της ομάδας στο ασυνείδητο.

Ανάλυση της ομάδας από τον θεραπευτή.
Οι ιδέες του Bion χρησιμοποιήθηκαν από έναν αναλυόμενό του στο Tavistock τον Henry Ezriel, ο οποίος δούλευε πιο πολύ σε κλινικό περιβάλλον. Για τον Ezriel τα άτομα μέσα στην ομάδα ήταν τα αντικείμενα που την απάρτιζαν, σπρώχνοντας το ένα το άλλο σε έναν ασυνείδητο βαθμό μέχρι να φτάσουν σε μία σταθερή θέση «την κοινή ομαδική ένταση». Η ομάδα, οδηγούμενη από τους ασυνείδητους φόβους της και τις επιθυμίες της, περνούσε μέσα από μία σειρά σχέσεων με τον θεραπευτή πριν σταθεροποιηθεί σε εκείνη που της δημιουργούσε το λιγότερο άγχος. Ο Ezriel πίστευε πως κάθε στιγμή η ομάδα ήταν σε σύγκρουση μεταξύ της επιθυμίας της να προσεγγίσει τον θεραπευτή και του φόβου της άμα το πετύχαινε. Για αυτό τελικά δημιουργεί το  μία συμβιβαστική θέση. Σε αυτό το μοντέλο, ο θεραπευτής ήταν εκεί για να διατηρήσει μία άμεμπτη αναλυτική στάση στην γραμμή της παράδοσης της «λευκής οθόνης», περιορίζοντας τις παρεμβάσεις του αυστηρά σε ερμηνείες για τις αλλαγές των σχέσεων ομάδας –θεραπευτή, όπως αυτός τις παρατηρούσε στο «εδώ και το τώρα».
Στην Γερμανία, ο HArgelander επηρεασμένος από τους Bion και Ezriel εξέλιξε ένα μοντέλο ομαδικής ψυχοθεραπείας στο οποίο τα επικοινωνιακά και τα συμπεριφοριστικά πρότυπα σχηματίζουν αυτό που ονόμασε "συλλογικό δυναμικό αστερισμό". Αυτή η θεραπεία δημιουργεί μία μορφολογία (gestalt), της ομάδας, και αντιμετωπίζει αυτήν σαν μία ενότητα που διαθέτει ένα Εγώ, Υπερεγώ και Ιd. Σε αυτόν τον τύπο θεραπείας η ανταλλαγή γίνεται διαπροσωπική μεταξύ του αναλυτή και της ομάδας.
Η Dorothy Stock Whitaker και ο Morton Lieberman πρότειναν ένα  παρόμοιο μοντέλο ομαδικής διαδικασίας, στο οποίο η ομάδα φαίνεται να περνά μέσα από μία σειρά συγκρούσεων οι οποίες εμφανίζονται σπρωγμένες από ασυνείδητες επιθυμίες, όπου η κάθε μία από αυτές δημιουργεί έναν αντίστοιχο φόβο. Τα μέλη της ομάδας πρέπει να παλέψουν για να βρουν μία λύση σε κάθε σύγκρουση που εμφανίζεται, και μέσο αυτής της πάλης να προχωρήσουν. Όταν μερικές λύσεις δείχνουν ότι περιορίζουν την εξέλιξη της ομάδας, τότε είναι δουλειά του θεραπευτή να σπρώξει το γκρουπ προς άλλες ικανές λύσεις μακριά από αυτές που το περιορίζουν. Η μέθοδος των Whitaker και Lieberman βρήκε εφαρμογή σε οργανωτικά προγράμματα και παρέχει χρήσιμες παρατηρήσεις για την λειτουργία των θεραπευτικών ομάδων.
Μία πολύ διαφορετική αντίληψη για τις αναλυτικές ομάδες έρχεται από τον RSchindler έναν αυστριακό ψυχαναλυτή και ομαδικό αναλυτή ο οποίος προωθεί την ιδέα ότι το ομαδικό οικοδόμημα εμφανίζεται μέσα από την προοπτική μίας αντιπαλότητας, μίας ενότητας που αντιστέκεται (Gegner). Η ένταση μεταξύ του ομαδικού στόχου και της αντιπαλότητας που αντιλαμβάνεται η ομάδα, διεγείρει και σταθεροποιεί τις σχέσεις της. Θεωρητικά κάθε άλλος ομαδικός σχηματισμός έξω από τα πλαίσια της ομάδας θεωρείται σαν αντίπαλος. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών καθορίζεται από μία κοινωνικο-δυναμική διανομή ρόλων. Ο Schindler τους ονομάζει Άλφα, Βήτα, Γάμα και Ωμέγα, όπου Άλφα είναι το πιο σθεναρό μέλος της ομάδας και Ωμέγα το πιο συμφιλιωτικό. Η διανομή των ρόλων αλλάζει όσο εξελίσσεται η θεραπεία.

Ανάλυση του ατόμου από την ομάδα
Ο Foulks απομακρύνθηκε από το δυαδικό μοντέλο της ομαδικής θεραπείας. Ούτε η δυάδα αναλυτή – αναλυόμενου, ούτε εκείνη του αναλυτή- ομάδας σαν ενότητα, δεν τον ικανοποιούσαν. Αντί για αυτές εισήγαγε ένα μοντέλο ανάλυσης στηριγμένο στην έννοια του επικοινωνιακού δικτύου, στο οποίο η διανομή αλλά και η φυσική όπως και η αναλυτική ικανότητα, στηρίζονται στην ομάδα σαν σύνολο. Στο μοντέλο του Foulks ο θεραπευτής είναι σημαντικός, αλλά όχι το επίκεντρο της αναλυτικής διαδικασίας . Οι ομαδικοί αναλυτές πρέπει να αποδεχτούν ότι η ομάδα θα τους επενδύσει με την αναλυτική εξουσία, ειδικά στην αρχή της θεραπευτικής διαδικασίας. Σε κάθε περίπτωση ένας από τους στόχους του θεραπευτή είναι να βοηθήσει την ομάδα να αναγνωρίσει την δική της έμφυτη δυνατότητα να δρα ως ένας θεραπευτικός ομαδικός παράγοντας ως προς τα μέλη της ομάδας.
Οι απόψεις και οι θέσεις του Foulks για τις διεργασίες της θεραπευτικής ομάδας, είναι σήμερα η βάση της ομαδικής αναλυτικής διαδικασίας.

Σας προτείνουμε να επισκεφτείτε επίσης τις σελίδες:
S. Freud Totem et tabou
Πότε και σε τι μπορεί να με βοηθήσει η ψυχοθεραπεία
Ομάδες αυτοβοήθειας

Καρδιολογικά νοσήματα και ψυχοθεραπεία

Ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη Freud, Klein, Bion, Lacan, Winnicott

Προέλευση φωτογραφιών:
http://nwfdc.org/pages/cert_prog.htm
http://www.groupanalyticsociety.co.uk/html/about.html
http://uk.ask.com/wiki/Social_psychology_(psychology)
http://www.lifwynnfoundation.org/Announcement_conference2006.html
http://www.ask.com/pictures?q=Paul+Ferdinand+Schilder&qsrc=3046&o=0&l=dir

http://blog.apostolisangelopoulos.gr/?m=200808

http://www.centroitalianostudiadleriani.org/home_eng.html







Δεν υπάρχουν σχόλια: