Τρόποι επικοινωνίας του υποκειμένου τότε και σήμερα

Δευτέρα 19 Ιανουαρίου 2009

Η Πατρική λειτουργία και η Επιθυμία της μητέρας



Camille Claudel
Η Πατρική λειτουργία και η Επιθυμία της μητέρας.
J. Lacan

Κείμενο : Κυβέλου Ευαγγελία
Αθήνα 2007

(Το παρών κείμενο αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης εργασίας που παρουσιάστηκε από την συγγραφέα στην Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας τον Οκτώβριο του 2007)



Το παιδί βγαίνει από το στάδιο του καθρέφτη έχοντας κάνει μια πρωταρχική ταύτιση με την εικόνα του μέσα στον καθρέφτη. Συγχρόνως είναι σε θέση να κάνει ένα πρώτο διαχωρισμό μεταξύ αυτού και της μητέρας του.
Στην πρωταρχική ταύτιση, βασικό ρόλο όπως έχουμε ήδη πει, έχει παίξει η επιθυμία της μητέρας του για αυτό.
Το παιδί, λόγω της μεγάλης συνάφειας με την μητέρα του για την κάλυψη των αναγκών του, υποθέτει ότι είναι αυτό το ίδιο το αντικείμενο που επιθυμεί η μητέρα του. Υποθέτει δηλαδή ότι είναι το αντικείμενο της επιθυμίας της μητέρας του.
Η επιθυμία όμως σημαίνει «έλλειψη». Κάτι λείπει στην μητέρα για να το επιθυμεί.
Αυτό το αντικείμενο που ικανοποιεί την έλλειψη του άλλου, και στην περίπτωση μας του Άλλου με άλφα κεφαλαίο(1) , στην ψυχανάλυση το αποκαλούμε φαλλό(2) .
Έτσι το παιδί μπαίνει στην θέση του αντικειμένου που υποθέτει πως λείπει στη μητέρα του και γίνεται το ίδιο «ο φαλλός της μητέρας του».
Ο φαλλός είναι ένα σημαίνον, που κατά την προοιδιπόδεια φάση έχει μια φαντασιακή υπόσταση και δημιουργεί ένα τρίγωνο μεταξύ της μητέρας και του παιδιού.
Αυτή η διαλεκτική του «είναι» ο φαλλός της μητέρας, επιτρέπει την ύπαρξη της συνέχισης αυτής της συμβιωτικής σχέσης που ενυπάρχει μεταξύ παιδιού-μητέρας. Η επιθυμία του είναι εξ’ ολοκλήρου υποταγμένη στην επιθυμία της μητέρας.
Αυτή την δυαδική συμβιωτική σχέση, μονάχα η διαμεσολάβηση ενός τρίτου μπορεί να την διακόψει και να βγάλει το παιδί από την θέση του φαλλού της μητέρας.
Αυτός ο τρίτος είναι ο Πατέρας.
Αλλά ποιος είναι αυτός που ορίζεται ως πατέρας αναρωτιέται ο Lacan(3) . Αυτό τον οδηγεί να κάνει τον διαχωρισμό του Πραγματικού, του Φαντασιακού και του Συμβολικού Πατέρα.
Ο Πραγματικός Πατέρας είναι ο φυσικός πατέρας ή το υποκατάστατο του. Στην ψυχανάλυση, ο Πραγματικός Πατέρας είναι συνυφασμένος με αυτό που αποκαλούμε περίγυρος του παιδιού. Για την βιολογική πατρότητα υπάρχει πάντα ένας βαθμός αβεβαιότητας. Ο Freud το 1909 επισημαίνει, ότι Πραγματικός Πατέρας είναι ο άντρας ο οποίος λέγεται πως είναι ο βιολογικός πατέρας του παιδιού(4) . Είναι στην ουσία αυτός που δέχεται ανεξαρτήτου της βιολογίας, να δώσει το όνομα του (επίθετο) στο παιδί. Επομένως ο Πραγματικός Πατέρας ορίζεται ως αποτέλεσμα της γλώσσας και όχι της βιολογίας.
Ο Πραγματικός Πατέρας μπορεί να είναι φυσικά παρών ή απών και αυτό να μην επηρεάσει την ψυχοσεξουαλική εξέλιξη του παιδιού. Όπως θα δούμε παρακάτω, αυτός που θα παίξει ρόλο στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, δεν σχετίζεται με την φυσική του παρουσία ή απουσία, αλλά με την συμβολική του διάσταση, η οποία θα φτάσει στο παιδί διαμέσου του λόγου και της επιθυμίας της μητέρας.
Ο Φαντασιακός Πατέρας, είναι πιο κοντά στην έννοια της πατρικής Imago, δηλαδή αντιπροσωπεύει όλες αυτές τις φαντασιακές κατασκευές που κάνει το παιδί για τον πατέρα του. Αυτές οι κατασκευές σχετίζονται ελάχιστα με την πραγματικότητα. Ο Φαντασιακός Πατέρας είναι δυνατόν να γίνει αντιληπτός ως ένας ιδεώδης πατέρας ή το αντίθετο, ως ένας πατέρας «κακός». Πάντα όμως ο Φαντασιακός Πατέρας είναι ένας παντοδύναμος πατέρας. Είναι ο αρχέγονος πατέρας(5) του μύθου του Freud που έχει όλες τις γυναίκες μόνο για εκείνον.
Τέλος, ο Συμβολικός Πατέρας είναι μια θέση, μια λειτουργία και όχι ένα υπαρκτό πρόσωπο. Είναι ο πατέρας που στον φροϋδικό μύθο θα οριστεί σαν ο νεκρός πατέρας που θα επιβάλει τον νόμο του αναδρομικά αφού έχει φαγωθεί (ενδοβληθεί) από τους γιους και τις κόρες του.
Η λειτουργία της θέσης του Συμβολικού Πατέρα, είναι η επιβολή του Νόμου και της ρύθμισης της επιθυμίας μέσα στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Ο Νόμος της απαγόρευσης της αιμομιξίας είναι αυτός που επιβάλλεται δια μέσου του συμβολικού ευνουχισμού. Αυτή την πατρική λειτουργία ο Lacan θα την ονομάσει Όνομα του Πατέρα.
Ο Συμβολικός Πατέρας που θα παίξει ρόλο στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα φτάνει στο παιδί δια μέσω του λόγου της μητέρας. Είναι μέσα από το λόγο της μητέρας που εκδηλώνεται η επιθυμία της για τον πατέρα.
Εάν η μητέρα δεν επιθυμεί τον πατέρα ή κάποιο υποκατάστατο του, κανείς δεν θα υπάρξει να πάρει την θέση του Συμβολικού Πατέρα και να αποσπάσει το παιδί από την θέση του «φαλλού της μητέρας» του.
Ο πατέρας μπαίνει λοιπόν στο παιγνίδι του Οιδιπόδειου συμπλέγματος αποσπώντας την επιθυμία της μητέρας και επιβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο τον νόμο της απαγόρευσης της αιμομιξίας δια μέσου του ευνουχισμού.
Ο ευνουχισμός όπως γνωρίζουμε δεν έχει να κάνει σε τίποτα με το χώρο του πραγματικού. Όταν μιλάμε για ευνουχισμό αναφερόμαστε πάντα στον συμβολικό ευνουχισμό ενός φαντασιακού αντικειμένου. Αυτό το αντικείμενο είναι ο φαλλός.
Η πατρική παρείσφρηση βιώνεται από το παιδί σαν απαγόρευση, ματαίωση και στέρηση. Διότι αποσπά την μητέρα από αυτό και απαγορεύει την ικανοποίηση των παρορμήσεων.
Το παιδί δύναται να αντιληφθεί τον πατρικό νόμο της απαγόρευσης της αιμομιξίας στο μέτρο που η μητέρα αναγνωρίζει τον νόμο του πατέρα. Ο πατέρας διαμεσολαβεί στο επίπεδο της επιθυμίας της μητέρας, και μόνο σαν ένας δοτικός(6) πατέρας μπορεί να γίνει αυτός που θα αποσπάσει την μητέρα από το παιδί.
Τότε το παιδί θα μπει σε μια θέση ταλαντευόμενη: Είμαι ή δεν είμαι ο φαλλός της μητέρας;
Σε αυτή την θέση θα έρθει το παιδί μέσα από τις ματαιώσεις που θα δεχθεί. Η μητέρα δεν θα είναι πάντα εκεί να καλύπτει της ανάγκες του. Το παιδί θα δοκιμάσει την εμπειρία της ματαίωσης, μέσω των συνεχών απουσιών και παρουσιών της μητέρας του.
Ο Freud, αναφέρεται σε αυτήν την ματαίωση του πήγαινε- έλα της μητέρας διακρίνοντας την μέσα στην συμβολική της απεικόνιση, όπως εμφανίζεται στο παιχνίδι του παιδιού που πετάει την κουβαρίστρα και μετά την επαναφέρει πίσω, το fort-da (7) .
Το παιδί μέσα από το παιχνίδι τελεί μια μεταφορική διεργασία. Η κουβαρίστρα υποκαθιστά την μητέρα και τα πήγαινε-έλα της μητέρας σχετίζονται με την επιθυμία της για κάτι άλλο έξω από αυτό.
Ο Lacan λέει ότι το παιδί αναρωτιέται: « Γιατί πάει και έρχεται αυτή; τι είναι αυτό που θέλει; Θα ήθελα πολύ να ήμουν εγώ αυτό που θέλει, αλλά είναι φανερό πως δεν είμαι μόνον εγώ αυτό που θέλει, υπάρχει κάτι άλλο που την απασχολεί. Αυτό που την απασχολεί είναι το χ, το σημαινόμενο. Το σημαινόμενο αυτό του πήγαινε-έλα της μητέρας, είναι ο φαλλός»(8)
Κατά τον Joël Dor, «δεν θα μπορούσε να βρεθεί ακριβέστερη απεικόνιση της λακανικής έκφρασης σημαίνουσα υποκατάσταση από αυτήν του fort-da»(9)
Αυτή η προβληματική «to de or not to be» ο φαλλός της μητέρας(10) προαναγγέλλει την εισαγωγή του παιδιού στην δεύτερη φάση του οιδιπόδειου συμπλέγματος που είναι αμετάκλητα συνδεδεμένη με τον ευνουχισμό.
Ο Συμβολικός Πατέρας παρεμβαίνοντας στην σχέση μητέρας- παιδιού σαν τρίτος, σαν ο «άλλος», βιώνεται από το παιδί σαν πιθανό αντικείμενο επιθυμίας της μητέρας και κατά συνέπεια σαν ανταγωνιστής. Αυτός ο φαντασιακός ανταγωνισμός είναι σύμφυτος με μια μετάθεση του φαλλικού αντικειμένου, καθώς εντάσσεται στην προβληματική του ποιος «έχει» το επιθυμητό αντικείμενο και μπορεί να επιβάλει τον νόμο.
Η μητέρα που δέχεται τον πατέρα ως αυτόν που επιβάλλει το νόμο, οδηγεί το παιδί να τοποθετήσει τον πατέρα του στη θέση του κατέχοντος τον φαλλό.
Ο Πραγματικός πατέρας που αντιπροσωπεύει τον νόμο, αφού υποτίθεται ότι κατέχει το αντικείμενο της επιθυμίας της μητέρας, αναγορεύεται σε Συμβολικό Πατέρα. Αυτή η σημαίνουσα λειτουργία του πατέρα, που ο Lacan την ονόμασε Όνομα- του- Πατέρα, οδηγεί το παιδί να δεχτεί στο εξής όχι μόνο ότι δεν είναι ο φαλλός της μητέρας αλλά ούτε τον έχει, όπως δεν τον έχει και η μητέρα του. Δηλαδή βρίσκεται αντιμέτωπο με το σύμπλεγμα ευνουχισμού.
Εδώ θα ξεκινήσει η τρίτη φάση του οιδιπόδειου συμπλέγματος, αυτή της «λύσης του οιδιπόδειου».
Μόνο ένας δοτικός πατέρας ως προς την μητέρα, επενδύεται με την φαλλική ιδιότητα, ως αυτός που «έχει» και όχι που είναι ο φαλλός, εισάγοντας το παιδί στην προβληματική του έχειν.
Η διαλεκτική του έχειν θα ωθήσει το παιδί να βγει οριστικά από την θέση του να είναι ο φαλλός της μητέρας, ανοίγοντας του τον δρόμο των ταυτίσεων.
Μέσω των ταυτίσεων θα αποκτήσει την σεξουαλική του ταυτότητα.
Το αγόρι θα ταυτισθεί με τον πατέρα, που υποτίθεται ότι έχει το φαλλό. Το δε κορίτσι θα ταυτισθεί με την μητέρα «που γνωρίζει που πρέπει να στραφεί για να τον βρει, πηγαίνοντας προς την μεριά του πατέρα, προς εκείνον που τον έχει»(11)
Ο πατέρας θα γίνει ένα σημαίνον, θα γίνει το Όνομα του Πατέρα. Το σημαίνον Όνομα του Πατέρα θα έρθει να αντικαταστήσει το ένα και μοναδικό αντικείμενο επιθυμίας της μητέρας, το αντικείμενο που πληρεί την έλλειψη του Άλλου, δηλαδή το φαλλικό αντικείμενο.
Αυτή η μεταφορά του φαλλικού αντικειμένου σε Όνομα του Πατέρα, η Πατρική μεταφορά (Métaphore paternelle), θα εισάγει το παιδί στον συμβολισμό. Θα εισάγει δηλαδή το παιδί στον λόγο.
Ας θυμηθούμε το Fort-da, το παιδί στο παιχνίδι αντικατέστησε την μητέρα με την κουβαρίστρα, πετώντας το καρούλι μακριά επαναλαμβάνοντας αυτό που η μητέρα του έκανε φεύγοντας από κοντά του. Ακριβώς όμως λόγο της συμβολοποίησης, το παιδί είχε την δυνατότητα, να επαναφέρει πίσω, όποτε ήθελε την κουβαρίστρα- μητέρα τραβώντας την. Έτσι απέκτησε έναν έλεγχο που δεν θα μπορούσε να έχει επάνω στην μητέρα, μέσω του μηχανισμού της μεταφοράς από το πραγματικό αντικείμενο σε ένα συμβολικό. Επιτρέποντας του, να μπει στην θέση του υποκειμένου που έχει την δυνατότητα να έχει κάποιο έλεγχο σε αυτά που συμβαίνουν διαμέσου της συμβολοποίησης.
Αυτή η δυνατότητα συμβολοποίησης είναι που μας καθιστά υποκείμενα και όχι πια αντικείμενα της επιθυμίας του Άλλου, τοποθετώντας μας μέσα στο λόγο. Η εισαγωγή μας στον λόγο είναι που μας προάγει σε υποκείμενα.
«Εάν δεν μπορούμε να έχουμε το πράγμα (το χαμένο αντικείμενο) το σκοτώνουμε συμβολοποιόντας το χάρη στον λόγο»(12)
Ο λόγος συνίσταται από την μεταφορά και την μετωνυμία των σημαινόντων.
Για τον Lacan η πρώτη αυτή μεταφορά ενός σημαίνοντος σε ένα άλλο είναι η Πατρική Μεταφορά. Είναι η αντικατάσταση του σημαίνοντος της επιθυμίας της μητέρας με το σημαίνον Όνομα του Πατέρα.
Για να γίνει αυτή η αντικατάσταση όμως το παιδί πρέπει να αποδεχτεί τον Νόμο του Πατέρα. Αυτή η αποδοχή γίνεται μέσω της λήθης.
Το παιδί θα σπρώξει στο ασυνείδητο την επιθυμία για την μητέρα.
Η μεταφορική διεργασία είναι η εισαγωγή ενός νέου σημαίνοντος στην θέση ενός παλιού σημαίνοντος και έχει την συνέπεια να κρατάει προσωρινά ασυνείδητο αυτό που επικαλύπτει.
Η συμβολοποίηση θα γίνει, λόγω της συμβολοποίησης του νόμου του Πατέρα και της πρωταρχικής απώθησης στο ασυνείδητο. Ο Lacan έλεγε: « Το πράγμα πρέπει να χαθεί για να αντιπροσωπευθεί».
Το σημαίνον της επιθυμίας της μητέρας απωθείται και στην θέση του έρχεται το σημαίνον Πατέρας, Όνομα του Πατέρα. Το παιδί ονοματίζοντας το νέο σημαίνον Πατέρα, συνεχίζει να ονομάζει το θεμελιώδες αντικείμενο της επιθυμίας του. Τώρα όμως το ονομάζει μεταφορικά γιατί έχει γίνει ασυνείδητο(13).
Το σημαίνον Όνομα-του- Πατέρα εισάγει την αλλοτρίωση της επιθυμίας δια μέσου του λόγου. Η επιθυμία του να «είναι» απωθήθηκε προς όφελος της επιθυμίας του να «έχει» δια μέσου του λόγου και γίνεται αίτημα. Γινόμενη όμως αίτημα χάνεται όλο και πιο πολύ μέσα σε μια αλυσίδα σημαινόντων του λόγου.
Η επιθυμία παραπέμπει πάντα σε μια σειρά υποκατάστατων επιθυμιών με υποκατάστατα συμβολικά αντικείμενα που παραπέμπουν στην πρωταρχική επιθυμία, ασυνείδητα.(14)
Η επιθυμία θα μετονομάζεται διαρκώς μένοντας πάντα ανικανοποίητη, λόγω της αναγκαιότητας να γίνει λόγος.




Σημειώσεις:
(1) Ο πρώτος άλλος είναι η μητέρα και γράφεται με Α κεφαλαίο όταν μιλάμε για έλλειψη. Η έλλειψη σημαίνει εισαγωγή στην οιδιπόδεια προβληματική.
(2) Ο Freud χρησιμοποίησε τον όρο φαλλικό στάδιο για να περιγράψει την σεξουαλική εξέλιξη του παιδιού κατά την οποία το σύμπλεγμα του ευνουχισμού έχει τεράστια σημασία. Όσο αφορά το αρσενικό γεννητικό όργανο χρησιμοποιούσε άλλοτε τον όρο πέος και άλλοτε αυτόν του φαλλού. Ο σαφής διαχωρισμός μεταξύ φαλλού και πέους έγινε από τον Lacan.
Ο Lacan τον όρο πέος τον χρησιμοποιεί όταν αναφέρεται στην βιολογική υπόσταση του αρσενικού γεννητικού οργάνου. Ο φαλλός δεν είναι το βιολογικό όργανο αλλά αυτό που αντιπροσωπεύει αυτό. Είναι η ψυχική αναπαράσταση ενός σημαίνοντος. Συγκεκριμένα του σημαίνοντος της έλλειψης.
Το παιδί, αντιλαμβάνεται σαν έλλειμμα, κατά την στιγμή του συμπλέγματος ευνουχισμού, την βιολογική παρουσία ή απουσία του πέους, αλλά για την ψυχική υπόσταση αυτού, αυτό που παίζει ρόλο είναι η συμβολική και φαντασιακή αναπαράσταση του. Αυτή την ψυχική αναπαράσταση άρρηκτα συνδεδεμένη με την έλλειψη, την αποκαλούμε φαλλό. Ο φαλλός λοιπόν είναι το σημαίνον της έλλειψης είτε υπό την φαντασιακή του διάσταση, προοιδιπόδεια, είτε υπό την συμβολική του διάσταση κατά ή μετά το οιδιπόδειο σύμπλεγμα.
Ο J.-D. Nasio 1988. Enseignement de 7 concepts cruciaux de la psychanalyse, Paris, Pyot, 1992, σσ. 49-56. Κάνει μια εμπεριστατωμένη ανάπτυξη για την έννοια του φαλλού.
(3) 1956-1957. Le Séminaire, Livre IV, La relation d’objet, Paris, Seuil, 1994.
(4) Αυτό ισχύει και σήμερα παρά την πρόοδο της βιολογίας στο DNA. Δεν προβαίνουν σε εξετάσεις παρά μόνο σε περίπτωση αμφισβήτησης του λόγο της μητέρας για το ποιος είναι ο πατέρας, και πάντα με την διαμεσολάβηση του νόμου.
(5) Freud, S. 1912. Totem et tabou, Paris, Payot, 1965.
(6) Δοτικός ως προς την μητέρα. Είναι αυτός που δίνει στην μητέρα για να τον θέλει εκείνη. Εδώ παίζει ρόλο ο Πραγματικός Πατέρας ο οποίος φροντίζει την μητέρα.
(7) Το fort-da που περιέγραψε ο Freud 1920 Au-delà du principe de plaisir, στο Essais de psychanalyse, Paris, Payot, 1981, σσ. 52-59.
(8) Lacan, J. Le Séminaire, Livre IV, La relation d’objet, Paris, Seuil, 1994, παράδοση της 15ης Ιανουαρίου 1958.
(9) Joël Dor, 1985. Εισαγωγή στην ανάγνωση του Lacan, Ι. Το ασυνείδητο δομημένο σαν γλώσσα, Αθήνα, Πλέθρον Θεωρία και Κοινωνία, 1993, σσ.124.
(10) Lacan, J., ό.π., παράδοση της 22ας Ιανουαρίου 1958.
(11) Ό.π.
(12) Lacan, J., «D’une question préliminaire à tout traitement possible de la psychose», στο Écrits, ό.π.,σ. 557.
(13) Joël Dor, 1985. Εισαγωγή στην ανάγνωση του Lacan, Ι. Το ασυνείδητο δομημένο σαν γλώσσα, ό.π., σ.129
(14) Ό.π.




[Για κάτι περισσότερο μπορείτε να επισκεφτείτε στο παρών blog το άρθρο:
Η έννοια της επιθυμίας στην Λακανική θεωρία:
 http://e-psychotherapia.blogspot.com/2009/10/blog-post_22.html


Καθώς επίσης:
Φαντασιακό- Συμβολικό- Πραγματικό: 

J. Lacan και η εποχή που αναπτύσσονται οι ιδέες του:
Βιογραφικά στοιχεία του Ζ. Λακάν:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/06/blog-post_27.htm ]

Δεν υπάρχουν σχόλια: